Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (42.1980)

MIECZYSŁAW MORKA

PACYFIKAŁ W KOŚCIELE FARNYM W SIERADZU
PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW PÓŹNOGOTYCKIEGO ZLOTNICTWA WIELKOPOLSKIEGO

Prace dokumentacyjne prowadzone przez Insty-
tut Sztuki Polskiej Akademii Nauk dla potrzeb ko-
lejnych tomów Dziejów Sztuki Polskiej ujawniają
.szereg obiektów zabytkowych, szczególnie z zakre-
su rzemiosła artystycznego, które z różnych wzglę-
dów nie mogły zostać objęte inwentaryzacją Kata-
logu Zabytków Sztuki w Polsce. Najbardziej inte-
resujące z nich publikowane będą w formie przy-
czynków bądź komunikatów, pozwalających bada-
czom rzemiosła artystycznego na wprowadzenie ich
do opracowań syntetycznych. Jednym z takich obiek-
tów jest pacyfikał (il. 1, 2) wchodzący w skład
większego zespołu złotnictwa, znajdującego się w
kościele farnym p.w. Wszystkich Świętych w Sie-
radzu. Wzmiankę o nim zamieścił tylko ks. Wale-
ry Pogorzelski w monografii Sieradza ^ publikując
zdjęcie pacyfikału podał, że wykonany został ze sre-
bra złoconego, ma wysokość 66 cm, wagę 2 kg 70 g,
zawiera relikwie z Drzewa Krzyża świętego i że
odnowiony został staraniem ks. prałata Mikołajew-
skiego w 1880 r.2.
Pacyfikał sieradzki wypadnie zaliczyć do naj-
większych obiektów późnogotyckich tego typu pow-
stałych w Polsce; krzyż relikwiarzowy z daru kar-
dynała Fryderyka Jagiellończyka w Gnieźnie mie-
rzy 76,5 cm3, inne zaś zabytki nie przekraczają na
ogół 60 cm. W relikwiarzowym krzyżu z Sieradza
interesująco wykorzystano walory kolorystyczne za-
stosowanych materiałów. Pokrywająca właściwy
krzyż srebrna floratura wiórkowa wzbogacona zosta-
ła osadzonymi w zakończeniach ramion drogimi ka-
mieniami (aleksandryty i prawdopodobnie szmarag-

1 W. POGORZELSKI, Sieradz, Włocławek 1927, s. 26.

2 Napis na odwrociu stopy: Odnowiony pod nadzorem
spółki artystycznej przez K. Niewiedzielskiego złotnika w

Warszawie w r. 1880.

dy). Użycie kamieni w ten sposób, że tworzą one ele-
ment wiążący dekoracji pokrywającej ramiona krzy-
ża, uznać należy za dosyć typowe rozwiązanie, choć
równie często umieszczano w tym miejscu kute
srebrne kwiatki w formie rozet, jak to uczynił złot-
nik wykonujący tzw. pacyfikał gnieźnieński na za-
mówienie Fryderyka Jagiellończyka (il. 6).
Pacyfikał sieradzki i gnieźnieński wykazują znacz-
ne podobieństwa zarówno w formie krzyża, którego
zakończone trójlistnie belki wychodzą z koła, jak
i dekoracji, szczególnie zaś rewersów. Płaszczyznę
ramion pacyfikału z Sieradza pokrywa w całości
ornamentalna floratura o grubych bujnych formach,
zabytek gnieźnieński natomiast, który ma ramiona
szersze, zdobi dekoracja wykonana w technice od-
lewu, o wiele delikatniejsza z cienkich splotów win-
nej latorośli z listkami i winogronami. Mimo tych
odmienności oraz różnic w staranności wykonania,
wynikających ze słabszej inwencji i uzdolnień ar-
tystycznych mistrza pacyfikału z Sieradza, można
jednakże wskazać na dalsze podobieństwa. Obok
formy właściwego krzyża są one widoczne w spo-
sobie rozwiązania oprawy okrągłej puszki zawiera-
jącej relikwie, /otoczonej — identycznym w obu
obiektach — plecionym sznurem. Podobne jest rów-
nież obrzeżenie wewnętrznych krawędzi krzyża prąż-
kowanym drutem oraz roślinnej dekoracji wiórko-
wej umieszczonej na zewnątrz, w narożach ramion
krzyża. Pacyfikał sieradzki zdobią wprawdzie owo-
ce granatu, których nie ma na obiekcie gnieźnień-
skim, lecz sama forma dekoracji wydaje się wska-
zywać, iż mogły się tam pierwotnie znajdować, ule-
3 A. BOCHNAK, Zabytki złotnictwa póżnogotyckiego zwią-
zane z kardynałem Fryderykiem Jagiellończykiem, „Prace
Kom. Hist. Sztuki" IX, 1948, S. 18.

25