DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Sympozjum sztuki baroku w krajach słowiańskich
DOI article:Aleksiejewa, Tatiana: Francesco Bartolomeo Rastrelli i kultura rosyjska
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48710#0309
TATIANA ALEKSIEJEWA
FRANCESCO BARTOLOMEO RASTRELLI I KULTURA ROSYJSKA
Rastrelli przyjechał do Rosji jako młodzieniec
16-letni. Jego ojciec, rzeźbiarz Bartolomeo Carlo
Rastrelli, został sprowadzony do Rosji — aby w myśl
zawartego kontraktu — pracować w dziedzinie
wszystkich sztuk, w tym również sporządzać plany
i budowle. Swą działalność rozpoczął od uregulowa-
nia (tj. uporządkowania zabudowy) Wyspy Wasiliew-
skiej (Wasilieiwskij Ostrow) w Petersburgu. Energicz-
ny i przedsiębiorczy, wprowadził swego syna w ki-
piącą i gorączkową atmosferę pełnego napięcia życia
nowej stolicy powstającej — wedle wyrażenia Pusz-
kina — na topieli. Młody Rastrelli był świadkiem
wznoszenia budynków Dwunastu Kolegiów, stojących
szeregiem, podporządkowanych miarowemu rytmowi,
widział jak nad płaszczyzną Newy wznosiła się
zwieńczona wysoką iglicą dzwonnica soboru Twier-
dzy Pietropawłowskiej, jak budowano wystawne pod-
miejskie rezydencje w Peterhofie i Strielnie, w two-
rzeniu których brali bezpośredni udział i ojciec ii syn.
Już w tych wczesnych latach istnienia miasta za-
częto wytyczać i rozplanowano wielkie otwarte per-
spektywy głównych arterii miasta, tworzące później
trzy aleje zbiegające się w kształcie trójzęba u pier-
wotnego — skromnego jeszcze — założenia Admira-
licji. Jednocześnie z tymi przedsięwzięciami w archi-
tekturze ugruntowała się — tak charakterystyczna
dla baroku — koncepcja szerokiej, otwartej prze-
strzeni; wyrażała się ona i w patetycznej uroczy-
stości i w efektywnym dynamizmie i w teatralizo-
wanej widowiskowości obrazów i form założeń pała-
cowo-parkowych. Ich reprezentacyjna odświętność
odpowiadała blaskowi i wspaniałości umacniającego
się państwa absolutystycznego. W sztuce doby Pio-
tra I splotły się ze sobą i sąsiadowały różne kierun-
ki stylistyczne i różnorakie nurty — pościągliwy
mieszczański utylitaryzm baroku północnego i ma-
larsko-plastyczne bogactwo dekoracyjnych form włos-
kich przejawiających się w architekturze, a zwłasz-
cza w sztuce ogrodowej; koncepcje francuskiego kla-
sycyzmu XVII w. i zaznaczające się u schyłku stule-
cia dwie tendencje architektury rokoka — dą ność
do architektury wyszukanej, wysubtelnionej i bar-
dziej powściągliwy nurt tej architektury; wreszcie
tradycje sztuki ruskiej, a zwłaszcza ostatniego jej
stadium tzw. „baroku naryszkinowskiego". Ale wszy-
stkie te — tak różnorodne elementy i odmiany —
splatały się w warunkach surowej, pełnej kontrastów
i energicznych impulsów rzeczywistości rosyjskiej, ro-
dząc — niezależnie od całej mozaikowej różnorod-
ności owych tendencji — wartości specyficzne, orygi-
nalne, które odpowiadały zapotrzebowaniu i estetycz-
nym gustom owej tak burzliwej, niepowtarzalnej w
dziejach Rosji epoki. Barok czasów Piotra I, przy
całej zawiłości poszczególnych form dekoracyjnych
i nowej kompozycji przestrzennej oraz brył budyn-
ków, podporządkowany był zasadzie regularności.
Przenikał go duch racjonalizmu i rzeczowości, a naj-
bardziej charakterystyczne budowle wyróżniały się
geometryczną czytelnością planu i niemal graficzną
doskonałością kształtu.
Przed 1730 r. młody Rastrelli brał udział w prze-
budowie i wykończaniu domu admirała F. M. Aprak-
sina, wzniesionego w początkach tego dziesięciolecia
według projektu J. B. A. Leblonda, królewskiego
architekta, który przyniósł ze sobą do Rosji tradycje
wyważonego, wyszukanego i zarazem prostego stylu
klasycyzmu francuskiego1. W latach 1730—40 Ra-
strelli pracował już samodzielnie w Moskwie nad
projektami początkowo zimowego, a potem letniego
drewnianego pałacu Anny Joannciwny, który nazwany
został Anniehof. Architekt po raz pierwszy stworzył
wielką — jeśli weźmiemy pod uwagę długość fasady
— bryłę pałacu, rozczłonkował ją na połączone ga-
leriami bloki, co w przyszłości miało stać się zasadą
kompozycyjną dzieł Rastrellego (il. 1). W kompozycji
założenia — w rozwiązaniu głównej fasady, otwiera-
jącej się na park z parterami, szerokimi tarasami
opuszczającymi się ku rzece Jauzie w stronę Moskwy
i w skomponowaniu przeciwstawnej fasady z prosto-
padłymi do niej bogato ukształtowanymi skrzydłami,
tworzącymi dziedziniec honorowy — czuje się odległe
wspomnienia Wersalu. Ale bryły dziedzińca zamykają
1 Fakt uczestnictwa Rastrellego w pracach budowlanych
przy domu Apraksina ustaliła N. V. KALJAZINA, por. jej
artykuł O duorce admirała F. M. Apraksina v Peterburge,
"Trudy Gosudarstvennogo Ermitaża" XI, 1970, s. 137—138.
301
FRANCESCO BARTOLOMEO RASTRELLI I KULTURA ROSYJSKA
Rastrelli przyjechał do Rosji jako młodzieniec
16-letni. Jego ojciec, rzeźbiarz Bartolomeo Carlo
Rastrelli, został sprowadzony do Rosji — aby w myśl
zawartego kontraktu — pracować w dziedzinie
wszystkich sztuk, w tym również sporządzać plany
i budowle. Swą działalność rozpoczął od uregulowa-
nia (tj. uporządkowania zabudowy) Wyspy Wasiliew-
skiej (Wasilieiwskij Ostrow) w Petersburgu. Energicz-
ny i przedsiębiorczy, wprowadził swego syna w ki-
piącą i gorączkową atmosferę pełnego napięcia życia
nowej stolicy powstającej — wedle wyrażenia Pusz-
kina — na topieli. Młody Rastrelli był świadkiem
wznoszenia budynków Dwunastu Kolegiów, stojących
szeregiem, podporządkowanych miarowemu rytmowi,
widział jak nad płaszczyzną Newy wznosiła się
zwieńczona wysoką iglicą dzwonnica soboru Twier-
dzy Pietropawłowskiej, jak budowano wystawne pod-
miejskie rezydencje w Peterhofie i Strielnie, w two-
rzeniu których brali bezpośredni udział i ojciec ii syn.
Już w tych wczesnych latach istnienia miasta za-
częto wytyczać i rozplanowano wielkie otwarte per-
spektywy głównych arterii miasta, tworzące później
trzy aleje zbiegające się w kształcie trójzęba u pier-
wotnego — skromnego jeszcze — założenia Admira-
licji. Jednocześnie z tymi przedsięwzięciami w archi-
tekturze ugruntowała się — tak charakterystyczna
dla baroku — koncepcja szerokiej, otwartej prze-
strzeni; wyrażała się ona i w patetycznej uroczy-
stości i w efektywnym dynamizmie i w teatralizo-
wanej widowiskowości obrazów i form założeń pała-
cowo-parkowych. Ich reprezentacyjna odświętność
odpowiadała blaskowi i wspaniałości umacniającego
się państwa absolutystycznego. W sztuce doby Pio-
tra I splotły się ze sobą i sąsiadowały różne kierun-
ki stylistyczne i różnorakie nurty — pościągliwy
mieszczański utylitaryzm baroku północnego i ma-
larsko-plastyczne bogactwo dekoracyjnych form włos-
kich przejawiających się w architekturze, a zwłasz-
cza w sztuce ogrodowej; koncepcje francuskiego kla-
sycyzmu XVII w. i zaznaczające się u schyłku stule-
cia dwie tendencje architektury rokoka — dą ność
do architektury wyszukanej, wysubtelnionej i bar-
dziej powściągliwy nurt tej architektury; wreszcie
tradycje sztuki ruskiej, a zwłaszcza ostatniego jej
stadium tzw. „baroku naryszkinowskiego". Ale wszy-
stkie te — tak różnorodne elementy i odmiany —
splatały się w warunkach surowej, pełnej kontrastów
i energicznych impulsów rzeczywistości rosyjskiej, ro-
dząc — niezależnie od całej mozaikowej różnorod-
ności owych tendencji — wartości specyficzne, orygi-
nalne, które odpowiadały zapotrzebowaniu i estetycz-
nym gustom owej tak burzliwej, niepowtarzalnej w
dziejach Rosji epoki. Barok czasów Piotra I, przy
całej zawiłości poszczególnych form dekoracyjnych
i nowej kompozycji przestrzennej oraz brył budyn-
ków, podporządkowany był zasadzie regularności.
Przenikał go duch racjonalizmu i rzeczowości, a naj-
bardziej charakterystyczne budowle wyróżniały się
geometryczną czytelnością planu i niemal graficzną
doskonałością kształtu.
Przed 1730 r. młody Rastrelli brał udział w prze-
budowie i wykończaniu domu admirała F. M. Aprak-
sina, wzniesionego w początkach tego dziesięciolecia
według projektu J. B. A. Leblonda, królewskiego
architekta, który przyniósł ze sobą do Rosji tradycje
wyważonego, wyszukanego i zarazem prostego stylu
klasycyzmu francuskiego1. W latach 1730—40 Ra-
strelli pracował już samodzielnie w Moskwie nad
projektami początkowo zimowego, a potem letniego
drewnianego pałacu Anny Joannciwny, który nazwany
został Anniehof. Architekt po raz pierwszy stworzył
wielką — jeśli weźmiemy pod uwagę długość fasady
— bryłę pałacu, rozczłonkował ją na połączone ga-
leriami bloki, co w przyszłości miało stać się zasadą
kompozycyjną dzieł Rastrellego (il. 1). W kompozycji
założenia — w rozwiązaniu głównej fasady, otwiera-
jącej się na park z parterami, szerokimi tarasami
opuszczającymi się ku rzece Jauzie w stronę Moskwy
i w skomponowaniu przeciwstawnej fasady z prosto-
padłymi do niej bogato ukształtowanymi skrzydłami,
tworzącymi dziedziniec honorowy — czuje się odległe
wspomnienia Wersalu. Ale bryły dziedzińca zamykają
1 Fakt uczestnictwa Rastrellego w pracach budowlanych
przy domu Apraksina ustaliła N. V. KALJAZINA, por. jej
artykuł O duorce admirała F. M. Apraksina v Peterburge,
"Trudy Gosudarstvennogo Ermitaża" XI, 1970, s. 137—138.
301