Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (42.1980)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

WOJCIECH LIPOWICZ

TEATR JAKO KONTEKST INTERPRETACYJNY RZEŹBY BAROKOWEJ

(Streszczenie referatu wygłoszonego
na Seminarium Rogalińskim, zorga-
nizowanym przez Oddział Poznań-
ski SHS w dniach 6—7 październi-
ka 1979 r.)
Określenia: teatralizacja rzeźby
czy teatralność rzeźby pojawiające
się w tekstach narracji historyczno-
-artystycznej intuicyjnie kwalifiku-
jemy do grupy określeń znaczących,
ingerujących w sferę interpretacji
omawianego obiektu. Dzieje się tak
za sprawą przywołania (mniej lub
bardziej świadomie) określonego
kontekstu interpretacyjnego, obcią-
żonego, tak w rozumieniu potocz-
nym jak i ścisłym (naukowym) bar-
dzo konkretną sferą znaczeń. Autor
tekstu każe nam spojrzeć na jedną
ze sztuk poprzez reguły innej, bądź
reguły z nią kojarzone, uznając, że
jest to zabieg celowy i poznawczo
wartościowy. Taka sytuacja może
mieć miejsce gdy:
1. badacz zakłada intuicyjnie i
pragnie wykazać w swojej ana-
lizie istotne podobieństwo co do
struktury Lub funkcji określo-
nych zjawisk w dziedzinie obu
sztuk,
2. nie znajduje w obszarze teorii
i terminologii własnej dyscypli-
ny określeń zapewniających w
miarę pełne oznaczenie cech i
właściwości danej klasy zjawisk,
3. chce trafnym, metaforycznym w
istocie określeniem uzmysłowić
odbiorcy specyfikę zjawiska.
Określenia takie jak teatraliza-
cja rzeźby czy malarskość architek-
tury nie należą do porządku
obiektu, artefaktu będącego od-
biciem konkretnej sytuacji histo-
rycznej, istniejącego w określonym
ciągu rzeczy i zakorzenionego w
pewnym historycznym momencie —
lecz w poczesnym rzędzie do po-
rządku wyjaśniania i in-
terpretacji i jako takie ist-

nieją w powoływanym każdorazo-
wo przez badacza-autora słowniku
jego językowej narracji. Konsty-
tuują one, wspólnie z innymi okreś-
leniami przedmiot poznania
tj .to, co jest nam rzeczywiście do-
stępne ze względu na określone
dyrektywy, sformułowane lub
tkwiące implicite w tekście. Po-
rządek wyjaśniania i, jego przed-
miot są nam dostępne jedynie w
określonej narracji językowej. Na-
sze poznanie nie jest iwięc, wbrew
pozorom, w pierwszym rzędzie
kontaktem z dziełami, lecz z na-
rosłymi wokół nich tekstami. Punk-
tem odniesienia do każdej kolejnej
interpretacji jest już nie dzieło (...),
lecz stan badań — suma opinii ko-
lejnych generacji historyków sztu-
ki. (...) Historia sztuki staje się hi-
storią swoich własnych opinii1.
Jonathan Culler definiuje proces
interpretacji dzieła sztuki, jego, jak
to określa oswojenia, jako znaj-
dywanie dla niego miejs-
ca w świecie określonym
przez naszą kulturę. Przy-
swajanie czy interpretowanie jakie-
goś zjawiska — pisze on — polega
na sprowadzeniu go do układów
stworzonych przez naszą kulturę, a
to dokonuje się zwykle drogą opi-
sywania go za pomocą sformuło-
wań, które jakaś kultura uznaje za
naturalne. Postępowanie takie nosi
różne nazwy {...] odzyskanie,
motywacja, uraisemblablisation
[uprawdopodobnienie]. „Odzyska-
nie" (recuperation) kładzie nacisk
na pojęcie poprawy jakiegoś stanu,
puszczenia w obieg. Można je okre-
ślić jako chęć zużytkowania plew,
uczynienia ze wszystkiego pszeni-
cy, troskę aby nic nie umknęło
procesowi przyswojenia; stanowi
zatem główny składnik badań za-
kładających organiczną jedność
tekstu i udział wszystkich składni-
ków w jego znaczeniach czy od-

działywaniach. „Oswojenie" zwra-
ca uwagę na okoliczność, że dzi-
waczność czy odchylenie od normy
zostaje sprowadzone do porządku
rozumowego, a przez to uzyskuje
pozór naturalności. „Motywacja",
[...] polega na uzasadnaniu elemen-
tów wchodzących w skład dzieła
przez dowodzenie, że nie są one
dowolne czy niespoiste, ale całkowi-
cie zrozumiałe w kategoriach funk-
cji, które możemy określić. Vrai-
semblablisation uwydatnia ważność
wzorców kulturowych pojęcia vrai-
semblable jako źródeł znaczenia
i spoistości 2. Niezależnie od nazwy
jaką nadamy temu procesowi, na-
leży on do podstawowych czynnoś-
ci umysłu.
Metaforyczne w istocie określe-
nia teatralizacja czy teatralność
rzeźby niosą ze sobą stwierdzoną
już na wstępie wieloznaczność. Ma-
my prawo przypuszczać, że wielo-
znaczność ta jest w rzeczywistości
mnogością nraisemblance, sposobów
na jakie można zestawiać dzieło —
będące w rozumieniu struktura li-
stycznym tekstem — z innymi tek-
stami (przyjmuję, że o całej rzeczy-
wistości określonej społecznie moż-
na mówić jako o tekście 3) i opi-
sywać je w tym układzie co dopo-
maiga,w jego rozumieniu 4.
Uwagi te zrodziły się w wyni-
ku lektury szeregu prac trak-
tujących o dwóch późnobaroko-

1 K. KALINOWSKI, Zagadnienia in-
terpretacji Św. Teresy Berniniego (na
marginesie artykułu: W. Ranke, Berni-
nis „Heilige Teresa") [w:] Interpretacja
dzieła sztuki, Warszawa-Poznań 1976,
s. 167.
2 J. CULLER, Konwencja i oswojenie
(przeł. I. Sieradzki [w:] Znak, styl, kon-
wencja. Wybrał i wstępem opatrzył M.
Głowiński, Warszawa 1977, s. 155—156.
3 Ibidem, s. 158-4159. Por. L. WITT-
GENSTEIN, Tractatus Logico-Philosophi-
cus, Przekł. B. Wolniewicz, Warszawa
1970, s. 5.
4 CULLER, o.c., s. 156 i inn.

444