Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (42.1980)

1

JAN SAMEK

„KONCEPTY" W SZTUCE BAROKU*

Jędrzej Kitowicz kronikarz kultury polskiej epo-
ki baroku w swoim Opisie obyczajów i zwyczajów
za panowania Augusta III tak mówi o wznoszonych
w kościołach grobach Chrystusa: przedstawiany one...
Górę Kalwaryjską z zawieszonym na krzyżu Chry-
stusem ... skałę, w której grób był wycięty i w któ-
rych ciało Chrystusa było złożone, ... albo też inną
jaką tajemnicę Męki lub Zmartwychwstania Chry-
stusowego. Po niektórych kościołach takowe wyobra-
żenia były ruchome. Lwy błyskały oczami szklany-
mi, kolorami iskrzącymi się napuszczonymi i świat-
łem z tyłu oświeconymi, wachlowały jęzorami z pa-
szczęk wywieszonymi... W osobie albo ... w wizerunku
osoby, która była treścią historyi i argumentem,
wyrżnięta była dziura okrągła w piersiach lub boku
tak wielka jak Hostyja, przez którą dziurę widzieć
się dała sama tylko Hostyja w monstrancji będąca,
za tąż psobą na postumencie postawionej t
W tymże stuleciu, w innym kręgu kulturowym
lecz także w Europie Środkowej w Dusznikach na
Śląsku, powstała w latach 1718—20, wspaniała ambo-
na w kształcie lewiatana (il. 1), dzieło snycerza Mi-
chała Kóslera 2. Dekoracja plastyczna ambony z Dusz-
nik obrazuje typologiczne zestawienie Jonasz — Chry-
stus i wizję Ezechiela, stanowiącą zapowiedź pow-
szechnego zmartwychwstania. To rozwiązanie for-
malne nie jest przypadkowe, bo jak wiadomo Jonasz
po cudownym ocaleniu nauczał mieszkańców Nini-
wy. Ambona z Dusznik nie jest też jedyną kazalnicą
w formie lewiatana. Temat ten zadecydował o for-
mach kazalnic: w Kończycach Wielkich koło Cieszy-
na (2. połowa XVIII w., w miejscowości Kratcnohy
(z ok. 1710) oraz w Mnichowicach i Trzebeniu (sprzed
* Użyte w tytule niniejszej rozprawy określenie „kon-
cepty" jest pojęciem umownym, którym posługiwał się już
T. MAŃKOWSKI w swojej pracy o sarmatyzmie (por. Ge-
nealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946).

1 J. KITOWICZ, Opis obyczajów za panowania Augus-
ta III, opr. R. Pollak, Wrocław 1951, s. 51—52.

2 J. SAMEK, Res imagines. Ze studiów nad rzemiosłem
artystycznym w Polsce (lata 1600—1800), „Roczn. Hist. Sztu-
ki" VIII, 1970, s. 193; — D. OSTOWSKA, Ambony łodziowe
na Śląsku [w:] Rokoko. Studia nad sztuką pierwszej poło-

wy XVIII w. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków

1753 r. — obecnie w miejscowości Baśilec) w Cze-
chach.
Obiekty te świadczą, że w sztuce epoki baroku
powstawały dzieła, których forma ró niła się od pow-
szechnie stosowanej i uwarunkowana była przez za-
łożenia ideowe. Rozwiązania takie występują w dzie-
dzinie architektury, malarstwa, rzeźby, przede wszy-
stkim zaś w rzemiośle artystycznym. Nie posiadają
one dotąd specjalnego monograficznego opracowania.
W krótkich wycinkowych omówieniach zajmowali się
bliżej obiektami, które określić można mianem „kon-
ceptów" m.in. Kvet, Strobl, Gębarowicz oraz kilka-
krotnie autor niniejszej pracy 3. Korzystając z opra-
cowań inwentarzowych, katalogów i monografii, w
oparciu o badania w terenie, moina stwierdzić, że
tego rodzaju obiekty występują w sztuce baroku w
stosunkowo dużej ilości, co pozwala na podzielenie
ich na szereg grup. Rozważania nasze obrazować bę-
dziemy przykładami ze sztuki polskiej, a także i in-
nych środowisk artystycznych.
Pierwszą z grup jaką udało się wyróżnić są przed-
stawienia zaczerpnięte ze Starego Testamentu. Wy-
mienić tu można wyobrażenia aniołów, których po-
sągi podtrzymują zbiornik na wodę chrzcielną.
Przedstawienie aniołów w chrzcielnicach wyjaśnia
fakt, iż w średniowieczu istniało przeświadczenie o
ich uczestnictwie w chrzcie Chrystusa oraz o ich
pośredniczeniu w otrzymywaniu łask z okazji chrztu.
Jednorazowe, interesujące rozwiązanie stanowi tutaj
monstrancja z 1752 r. w Sokolinie koło Sandomie-
rza, gdzie wyobrażono na glorii Michała Archanioła
z tarczą stanowiącą puszkę na hostię. Kolejny temat
zaczerpnięty ze Starego Testamentu reprezentują
Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wroc-
ławiu, Warszawa 1970, s. 219—246.
3 J. KVET, Myślenka naturalistickych nadob od praveku
do renesance, „Sbornik Narodniho Musea v Praze" 1939; —
A. STROBL, Die Naturkanzeln des 18. Jahrhunderts, „Alte
und neue Kunst Wiener Kunstwissenschaftliche Blatter" IV,
1955; — M. GĘBAROWICZ, Panegiryki architektoniczne, re-
ferat wygłoszony w Krakowskim Oddziale Stowarzyszenia
Historyków Sztuki; — tenże, Symbolika w architekturze,
jej pojęcie i rola [w:] Sarmatia artistica, Warszawa 1968,
s. 273—287; — SAMEK, Res imagines..., o.c.; — ten ż e, Kon-
cepty w sztuce polskiej epoki baroku, mszpis w posiadaniu
autora.

413