DOI issue:
Nr.2
DOI article:Kałamajska-Saeed, Maria: Modelowy wystrój kościoła reformatów w Boćkach
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48710#0153
MARIA KAŁAMAJSKA-SAEED
MODELOWY WYSTRÓJ KOŚCIOŁA
REFORMATÓW W BOĆKACH*
Zajmując się wystrojem kościoła zakonnego, za-
cząć wypada od przedstawienia odpowiednich prze-
pisów, które normowały przedsięwzięcia artystyczne,
podejmowane przez Reformatów. Ograniczam się ce-
lowo do prowincji wielkopolskiej, bo po pierwsze —
należał do niej konwent w Boćkach (obecnie woj.
białostockie), a nadto tylko w tej prowincji zakonu
powstały specyficzne zespoły snycerskich wystrojów,
wykonane według jednej, centralnej dyspozycji. Fakt
ten został dostrzeżony już ponad 30 lat temu przez
Anielę Sławską \ która przedstawiając syntezę zja-
wiska, zwróciła uwagę na rolę statutów zakonnych,
opublikowanych w 1757 r., w nich upatrując źródła
znamiennej jednorodności wystrojów reformackich
kościołów Wielkopolski. Konkretne przepisy nie zo-
stały jednak jak dotąd zacytowane. Tekst, który
przytaczam w wolnym przekładzie, zawarty jest w
rozdz. V Statutów, zatytułowanym: De Ecclesiis, Sa-
cristiis, eorum Paramentis et Processionibus 2.
1. Całe wyposażenie kościoła — ołtarze, konfesjona-
ły, ambona, balustrady, ławki, lichtarze, drzwi oraz
umeblowanie zakrystii — mają być wykonane jed-
nolicie z dębiny, robotą stolarską i snycerską, po-
malowane przezroczystym jasnym pokostem (wer-
* Praca była przedstawiona na Sesji Naukowej Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki w Rzeszowie pt. Sztuka pierw-
szej połowy XVIII w. w 1978 r.
1 A. SŁAWSKA, Wystroje wielkopolskich kościołów OO.
Reformatów i twórczość reformackiego snycerza Antoniego
Schultza. „Sprawozd. Pozn. Tow. Przyj. Nauk" XIV, 1947,
s. 66—70; — E. KRĘGLEWSKA-FOKSOWICZ, J. POWIDZKI,
E. LINETTE, A. SŁAWSKA, Sztuka baroku w Wlelkopolsce,
„Biul. Hist. Sztuki" XX, 1958, nr 1, s. 81—84.
2 Statuta alfabetice confecta Almae Reformatae Provln-
ciae S. Antoni Paduanl Polontae Malorls Fratrum Minorum
S.P.N. Franciscl Reformatorum..., Ravici 1757.
3 Ibidem, s. 63, pkt 2: Altarla et candelabra in omnibus
Ecclesiis Reformatorum debeant esse de nuce, quod In hlsce
Reglonibus vix ad Implerl posset, consonum huic constltu-
tioni judicatur, ut successu temporls altarls, confesslonalla,
exedrae concionatorum, scamna, crates, januae^ cistae et
armaria Sacristiarum uniformiter ex quercu, opere arcarlo
niksem bursztynowym). Rzeźby należy malować
takim samym, lecz ciemniejszym pokostem. Drew-
no dębowe zostało dozwolone w polskich prowin-
cjach zakonu w zastępstwie trudno u nas osiągal-
nego orzecha, stosowanego we włoskiej ojczyźnie
Reformatów 3.
2. W ołtarzu wielkim ma być umieszczony znacz-
nych rozmiarów krucyfiks, bez tła z sukna czy
jedwabiu; po jego bokach stojące rzeźby M. Bos-
kiej i św. Jana Ewangelisty. Jeśli pozostaje jesz-
cze dość miejsca, dozwala się wzbogacenie rzeź-
biarskiej Grupy Ukrzyżowania o figury innych
świętych. Przepis nie określa szczegółowo, których
świętych można umieścić w ołtarzu, nakazuje na-
tomiast, by postacie ich były włączone w akcję
sceny, zwrócone z wyrazem pobożności w stronę
Krzyża 4.
3. W ołtarzach bocznych poleca się umieszczanie jed-
nego obrazu w głównej kondygnacji, z ewentual-
nym dodaniem drugiego w zwieńczeniu, z tym za-
strzeżeniem, że mogą one przedstawiać tylko jed-
ną postać świętego czy świętej5.
4. Na poczesnym miejscu ma być usytuowany ołtarz
Niepokalanego Poczęcia N.M. Panny, patronki za-
et statuarlo elaborentur, ac dilucido vernlce artefacto ex
succino, vel alio simill colorentur; aliqulbus tamen sculp-
turis, praesertlm marginalibus, poterlt appllcarl subobscu-
rus vernix, prout d Patre Ministro In Domino judlcabitur
conducens elsdem ab majus ornamentum.
4 Ibidem, pkt 3: In Majorl Altarl emineat notabllls Ef-
figles Cruclfixl sine substrato panno, aut serico, cum col-
laterallbus statuis Beatlsslmae et Sancti Joannls Evangell-
stae ac etiam juxta capacitatem locl allorum sanctorum,
Cruciftxum affectuose resplcientlum.
5 Ibidem, s. 64, pkt 5: Quonlam unum Altare esse potest
In unlus, vel etiam In plurlm Sanctorum memorlam con-
structum prolnde Altarla minora Ita aedlflcentur ut in una
Tabula majori Interlorl, unus Sanctus vel Sancta et In alla
Tabula exterlorl obvolvente ac tegente prlorem, alter Sanc-
tus vel Sancta depingantur, quatenus sic plures Sancti prae-
sertlm Nostrl Ordinls Fidellum veneratlonl proponantur.
145
MODELOWY WYSTRÓJ KOŚCIOŁA
REFORMATÓW W BOĆKACH*
Zajmując się wystrojem kościoła zakonnego, za-
cząć wypada od przedstawienia odpowiednich prze-
pisów, które normowały przedsięwzięcia artystyczne,
podejmowane przez Reformatów. Ograniczam się ce-
lowo do prowincji wielkopolskiej, bo po pierwsze —
należał do niej konwent w Boćkach (obecnie woj.
białostockie), a nadto tylko w tej prowincji zakonu
powstały specyficzne zespoły snycerskich wystrojów,
wykonane według jednej, centralnej dyspozycji. Fakt
ten został dostrzeżony już ponad 30 lat temu przez
Anielę Sławską \ która przedstawiając syntezę zja-
wiska, zwróciła uwagę na rolę statutów zakonnych,
opublikowanych w 1757 r., w nich upatrując źródła
znamiennej jednorodności wystrojów reformackich
kościołów Wielkopolski. Konkretne przepisy nie zo-
stały jednak jak dotąd zacytowane. Tekst, który
przytaczam w wolnym przekładzie, zawarty jest w
rozdz. V Statutów, zatytułowanym: De Ecclesiis, Sa-
cristiis, eorum Paramentis et Processionibus 2.
1. Całe wyposażenie kościoła — ołtarze, konfesjona-
ły, ambona, balustrady, ławki, lichtarze, drzwi oraz
umeblowanie zakrystii — mają być wykonane jed-
nolicie z dębiny, robotą stolarską i snycerską, po-
malowane przezroczystym jasnym pokostem (wer-
* Praca była przedstawiona na Sesji Naukowej Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki w Rzeszowie pt. Sztuka pierw-
szej połowy XVIII w. w 1978 r.
1 A. SŁAWSKA, Wystroje wielkopolskich kościołów OO.
Reformatów i twórczość reformackiego snycerza Antoniego
Schultza. „Sprawozd. Pozn. Tow. Przyj. Nauk" XIV, 1947,
s. 66—70; — E. KRĘGLEWSKA-FOKSOWICZ, J. POWIDZKI,
E. LINETTE, A. SŁAWSKA, Sztuka baroku w Wlelkopolsce,
„Biul. Hist. Sztuki" XX, 1958, nr 1, s. 81—84.
2 Statuta alfabetice confecta Almae Reformatae Provln-
ciae S. Antoni Paduanl Polontae Malorls Fratrum Minorum
S.P.N. Franciscl Reformatorum..., Ravici 1757.
3 Ibidem, s. 63, pkt 2: Altarla et candelabra in omnibus
Ecclesiis Reformatorum debeant esse de nuce, quod In hlsce
Reglonibus vix ad Implerl posset, consonum huic constltu-
tioni judicatur, ut successu temporls altarls, confesslonalla,
exedrae concionatorum, scamna, crates, januae^ cistae et
armaria Sacristiarum uniformiter ex quercu, opere arcarlo
niksem bursztynowym). Rzeźby należy malować
takim samym, lecz ciemniejszym pokostem. Drew-
no dębowe zostało dozwolone w polskich prowin-
cjach zakonu w zastępstwie trudno u nas osiągal-
nego orzecha, stosowanego we włoskiej ojczyźnie
Reformatów 3.
2. W ołtarzu wielkim ma być umieszczony znacz-
nych rozmiarów krucyfiks, bez tła z sukna czy
jedwabiu; po jego bokach stojące rzeźby M. Bos-
kiej i św. Jana Ewangelisty. Jeśli pozostaje jesz-
cze dość miejsca, dozwala się wzbogacenie rzeź-
biarskiej Grupy Ukrzyżowania o figury innych
świętych. Przepis nie określa szczegółowo, których
świętych można umieścić w ołtarzu, nakazuje na-
tomiast, by postacie ich były włączone w akcję
sceny, zwrócone z wyrazem pobożności w stronę
Krzyża 4.
3. W ołtarzach bocznych poleca się umieszczanie jed-
nego obrazu w głównej kondygnacji, z ewentual-
nym dodaniem drugiego w zwieńczeniu, z tym za-
strzeżeniem, że mogą one przedstawiać tylko jed-
ną postać świętego czy świętej5.
4. Na poczesnym miejscu ma być usytuowany ołtarz
Niepokalanego Poczęcia N.M. Panny, patronki za-
et statuarlo elaborentur, ac dilucido vernlce artefacto ex
succino, vel alio simill colorentur; aliqulbus tamen sculp-
turis, praesertlm marginalibus, poterlt appllcarl subobscu-
rus vernix, prout d Patre Ministro In Domino judlcabitur
conducens elsdem ab majus ornamentum.
4 Ibidem, pkt 3: In Majorl Altarl emineat notabllls Ef-
figles Cruclfixl sine substrato panno, aut serico, cum col-
laterallbus statuis Beatlsslmae et Sancti Joannls Evangell-
stae ac etiam juxta capacitatem locl allorum sanctorum,
Cruciftxum affectuose resplcientlum.
5 Ibidem, s. 64, pkt 5: Quonlam unum Altare esse potest
In unlus, vel etiam In plurlm Sanctorum memorlam con-
structum prolnde Altarla minora Ita aedlflcentur ut in una
Tabula majori Interlorl, unus Sanctus vel Sancta et In alla
Tabula exterlorl obvolvente ac tegente prlorem, alter Sanc-
tus vel Sancta depingantur, quatenus sic plures Sancti prae-
sertlm Nostrl Ordinls Fidellum veneratlonl proponantur.
145