DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Kopania, Kamil: Słowo - obraz - teatr: uwagi na temat "Rozmyślań dominikańskich"
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49354#0018
12
Kamil Kopania
się, zgodnie z narracją biblijną16 i tradycją ikonograficzną, w przestrzeni otwartej, lecz we
wnętrzu świątyni, wyraźnie naprowadza nas na praktykę inscenizowania dramatyzacji li-
turgicznych, w czasie których rzeźbiona figura Zbawiciela wciągana była na linach pod
sklepienie kościoła17 (ten właśnie moment ukazał artysta).
Za powstałe pod wpływem teatru można też uznać pojedyncze obrazy tablicowe, przed-
stawiające wybrane epizody Pasji Chrystusa, gdzie rzeczywista architektura miejska wy-
korzystana została jako miejsce akcji sztuki teatralnej. Wrażenie takie możemy odnieść
oglądając obraz Ecce homo, namalowany około 1485-90 r. przez Jana z Flandrii, znajdu-
jący się obecnie w Narodni Galerie w Pradze (il. 2)18. Twórca ukazał w perspektywie ulicy
dwa wydarzenia - okazanie Chrystusa ludowi (Piłat i Chrystus stoją w przedsionku oka-
załej kamienicy) oraz początek drogi na Golgotę. Akcja rozgrywa się w realistycznie
przedstawionym pejzażu miejskim. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż malarz ukazu-
je tłum gapiów, rozmieszczony wzdłuż ulicy, oraz pojedyncze postaci w oknach kamienic.
To jakże swoiste zbiorowisko ludzkie, którego nie spotkamy na przeważającej większości
dzieł późnośredniowiecznych podejmujących analogiczny temat, można, z pewnym praw-
dopodobieństwem, potraktować po prostu jako licznie zgromadzoną widownię misterium.
Podobne cechy charakteryzują dzieło o tym samym tytule, autorstwa Mistrza z Brunszwi-
ku, datowane na rok 1505/6, przechowywane w Herzog-Anton-Ulrich-Museum w Brunsz-
wiku (11. 3)19.
Podejmując kwestię zależności Rozmyślań dominikańskich od średniowiecznego te-
atru, konkretnie zaś od sceny misteryjnej, musimy mieć świadomość, iż ich teatralny ro-
dowód byłby, na tle sztuki późnego średniowiecza, zjawiskiem wyjątkowym. Uwaga ta
nie odnosi się wyłącznie do warstwy ilustracyjnej dzieła, lecz również do jego tekstu,
rzekomo zależnego od tekstu Pasji wspomnianej przez M. H. Juszyńskiego. Aby związać
Rozmyślania... ze sceną misteryjną, należałoby wykazać ponad wszelką wątpliwość ich
wyjątkowość, odrębność względem innych, podobnych im dzieł. Nadto wszelkie relacje
między teatrem, słowem a obrazem winny mieć szczegółowe uzasadnienie, odpowiadają-
ce wyjątkowo skomplikowanym związkom wyżej wymienionych dziedzin twórczości
16 Łk 24, 50-51.
17 Patrz: HAASTRUP, op. cit., s. 147-165. Ciekawe uwagi na temat ceremonii Wniebowstąpienia w dawnej Polsce
podaje A. FISCHER, Polskie widowiska ludowe, „Lud", t. 19, 1913, s. 58: „Już Sarnicki w swych rocznikach nadmie-
nia, iż w r. 1402 na uroczystości Wniebowstąpienia w farze poznańskiej, chłopcy podnosili w górę figurę Zbawiciela,
a ze szczytu świątyni strącali dyabła w postaci smoka. Opowiada też o tym zwyczaju Rej w Postylli, że za jego czasów
uważano sobie za religijną zasługę, 'jeśli w dzień Wniebowstąpienia kto Jezusa lipowego powrozem, jako złodzieja do
nieba wciągnął, a dyabła z góry zrzucił, a potem z nim po ulicach biegał"'. Na temat ceremonii Wniebowstąpienia i
kwestii z nią związanych patrz też: N. C. BROOKS, Eine liturgisch-dramatische Himmelfahrtsfeier, „Zeitschrift fur
deutsches Altertum und deutsche Literatur", t. LXII, Berlin 1925, s. 91-96; C. DAV1DSON, Technology, Guilds, &
Early English Drama, Kalamazoo, Michigan 1996, rozdział V, Falling and Rising on the Medieval Stage, s. 81-100; H.
J. KRAUSE, , Imago ascensionis' und ,Himmelloch ', Zum ,Bild'-Gebrauch in der spcitmittelalterlichen Liturgie, [w:]
Skulptur des Mittelalters, Funktion und Gestalt, hrsg. F. Móbius, E. Schubert, Weimar 1987, s. 281-353; J. TRIPPS,
Das handelnde Bildwerk in der Gotik: Forschungen zu den Bedeutungsschichten und der Funktion des Kirchen-
gebdudes und seiner Ausstattung in der Hoch- und Spdtgotik, Berlin 2000, passim, szczególnie s. 150-154; H. R.
WEBER, Die Umsetzung der Himmelfahrt Christi in die zeichenhafte Liturgie, „Europaische Hochschulschriften, Re-
ihe XXVIII, Kunstgeschichte, Bd. 76", Bern-Frankfurt am Main-New York-Paris 1987.
18 Patrz: J. BIAŁOSTOCKI, Propylden Kunstgeschichte, Band 7, Spdtmittelalter und Beginnende Neuzeit, Berlin 1972,
il. 35, opis i bibl. 179-180.
19 Patrz: Hórt, sehet, weint und liebt. Passionsspiele im alpenldndischen Raum, Katalogbuch zur Ausstellung im Am-
mergauer Haus, Oberammergau, 28. Mai bis 30. September 1990, hrsg. E. Brockhoff, E. Diinninger, M. Henker,
Miinchen 1990, s. 308-309; tam repr., opis oraz bibl.
Kamil Kopania
się, zgodnie z narracją biblijną16 i tradycją ikonograficzną, w przestrzeni otwartej, lecz we
wnętrzu świątyni, wyraźnie naprowadza nas na praktykę inscenizowania dramatyzacji li-
turgicznych, w czasie których rzeźbiona figura Zbawiciela wciągana była na linach pod
sklepienie kościoła17 (ten właśnie moment ukazał artysta).
Za powstałe pod wpływem teatru można też uznać pojedyncze obrazy tablicowe, przed-
stawiające wybrane epizody Pasji Chrystusa, gdzie rzeczywista architektura miejska wy-
korzystana została jako miejsce akcji sztuki teatralnej. Wrażenie takie możemy odnieść
oglądając obraz Ecce homo, namalowany około 1485-90 r. przez Jana z Flandrii, znajdu-
jący się obecnie w Narodni Galerie w Pradze (il. 2)18. Twórca ukazał w perspektywie ulicy
dwa wydarzenia - okazanie Chrystusa ludowi (Piłat i Chrystus stoją w przedsionku oka-
załej kamienicy) oraz początek drogi na Golgotę. Akcja rozgrywa się w realistycznie
przedstawionym pejzażu miejskim. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż malarz ukazu-
je tłum gapiów, rozmieszczony wzdłuż ulicy, oraz pojedyncze postaci w oknach kamienic.
To jakże swoiste zbiorowisko ludzkie, którego nie spotkamy na przeważającej większości
dzieł późnośredniowiecznych podejmujących analogiczny temat, można, z pewnym praw-
dopodobieństwem, potraktować po prostu jako licznie zgromadzoną widownię misterium.
Podobne cechy charakteryzują dzieło o tym samym tytule, autorstwa Mistrza z Brunszwi-
ku, datowane na rok 1505/6, przechowywane w Herzog-Anton-Ulrich-Museum w Brunsz-
wiku (11. 3)19.
Podejmując kwestię zależności Rozmyślań dominikańskich od średniowiecznego te-
atru, konkretnie zaś od sceny misteryjnej, musimy mieć świadomość, iż ich teatralny ro-
dowód byłby, na tle sztuki późnego średniowiecza, zjawiskiem wyjątkowym. Uwaga ta
nie odnosi się wyłącznie do warstwy ilustracyjnej dzieła, lecz również do jego tekstu,
rzekomo zależnego od tekstu Pasji wspomnianej przez M. H. Juszyńskiego. Aby związać
Rozmyślania... ze sceną misteryjną, należałoby wykazać ponad wszelką wątpliwość ich
wyjątkowość, odrębność względem innych, podobnych im dzieł. Nadto wszelkie relacje
między teatrem, słowem a obrazem winny mieć szczegółowe uzasadnienie, odpowiadają-
ce wyjątkowo skomplikowanym związkom wyżej wymienionych dziedzin twórczości
16 Łk 24, 50-51.
17 Patrz: HAASTRUP, op. cit., s. 147-165. Ciekawe uwagi na temat ceremonii Wniebowstąpienia w dawnej Polsce
podaje A. FISCHER, Polskie widowiska ludowe, „Lud", t. 19, 1913, s. 58: „Już Sarnicki w swych rocznikach nadmie-
nia, iż w r. 1402 na uroczystości Wniebowstąpienia w farze poznańskiej, chłopcy podnosili w górę figurę Zbawiciela,
a ze szczytu świątyni strącali dyabła w postaci smoka. Opowiada też o tym zwyczaju Rej w Postylli, że za jego czasów
uważano sobie za religijną zasługę, 'jeśli w dzień Wniebowstąpienia kto Jezusa lipowego powrozem, jako złodzieja do
nieba wciągnął, a dyabła z góry zrzucił, a potem z nim po ulicach biegał"'. Na temat ceremonii Wniebowstąpienia i
kwestii z nią związanych patrz też: N. C. BROOKS, Eine liturgisch-dramatische Himmelfahrtsfeier, „Zeitschrift fur
deutsches Altertum und deutsche Literatur", t. LXII, Berlin 1925, s. 91-96; C. DAV1DSON, Technology, Guilds, &
Early English Drama, Kalamazoo, Michigan 1996, rozdział V, Falling and Rising on the Medieval Stage, s. 81-100; H.
J. KRAUSE, , Imago ascensionis' und ,Himmelloch ', Zum ,Bild'-Gebrauch in der spcitmittelalterlichen Liturgie, [w:]
Skulptur des Mittelalters, Funktion und Gestalt, hrsg. F. Móbius, E. Schubert, Weimar 1987, s. 281-353; J. TRIPPS,
Das handelnde Bildwerk in der Gotik: Forschungen zu den Bedeutungsschichten und der Funktion des Kirchen-
gebdudes und seiner Ausstattung in der Hoch- und Spdtgotik, Berlin 2000, passim, szczególnie s. 150-154; H. R.
WEBER, Die Umsetzung der Himmelfahrt Christi in die zeichenhafte Liturgie, „Europaische Hochschulschriften, Re-
ihe XXVIII, Kunstgeschichte, Bd. 76", Bern-Frankfurt am Main-New York-Paris 1987.
18 Patrz: J. BIAŁOSTOCKI, Propylden Kunstgeschichte, Band 7, Spdtmittelalter und Beginnende Neuzeit, Berlin 1972,
il. 35, opis i bibl. 179-180.
19 Patrz: Hórt, sehet, weint und liebt. Passionsspiele im alpenldndischen Raum, Katalogbuch zur Ausstellung im Am-
mergauer Haus, Oberammergau, 28. Mai bis 30. September 1990, hrsg. E. Brockhoff, E. Diinninger, M. Henker,
Miinchen 1990, s. 308-309; tam repr., opis oraz bibl.