DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Kopania, Kamil: Słowo - obraz - teatr: uwagi na temat "Rozmyślań dominikańskich"
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49354#0050
44
Kamil Kopania
w którym troje oprawców niesie go, nie zaś prowadzi, do ciemnicy (il. 22). Wedle J. H.
Marrowa taki obraz wydarzenia nie jest przypadkowy, mamy tu bowiem do czynienia
z ilustracją fragmentu Pisma Świętego, konkretnie zaś Księgi Jeremiasza (Jer. 11,19), w
którym to fragmencie znajduje się odwołanie do postaci Chrystusa jako do agnus mansu-
etus qui portatur ad victimam. Fragmentowi z Księgi Jeremiasza odpowiada fragment
tekstu z Rozmyślań...: A tedy złośnicy włożyli drąg na grzbiet Jezusow i podnieśli wzgórę,
i nieśli go do ciemnice jako baranka związanego'" .
K. Górski traktuje Rozmyślania dominikańskie jako przejaw religijności ludowej Jako
utwór nie będący dziełem uczonym, w którym dostrzec można erudycję autora oraz chęć
budowania narracji opartej na typologii, egzegezie biblijnej czy też scholastycznej teolo-
gii. Uwaga ta odnosić się ma również, jak się wydaje, do miniatur ilustrujących rękopis,
charakteryzujących się typowym - jak zaznacza K. Górski - dla w. XV doloryzmem151.
Ustalenia J. H. Marrowa pozwalają sądzić, iż ów doloryzm, wyraziste i niezwykle szcze-
gółowe obrazowanie męki wynika często z egzegezy biblijnej oraz typologii, nie zaś z
ogólnie pojętego lubowania się w scenach „okrutnych i makabrycznych, a przez kontrast
także idyllicznych"152.
Istotnym dla naszych rozważań wydaje się fakt, iż Marrow nawiązuje w swojej książce
do kwestii ewentualnej „teatralności" dzieł malarskich późnego średniowiecza. Omawia-
jąc problem zależności sztuk plastycznych od literatury, wskazuje, iż naturalizm malar-
stwa północnoeuropejskiego XV w. bywał czasem wiązany bądź to z mgliście pojętym
„duchem czasu", „realizmem późnośredniowiecznym", bądź też z misteriami pasyjnymi.
Odrzucając tego typu twierdzenia, przeciwstawia im hipotezę o zależności sztuk plastycz-
nych od literatury, szczególnie zaś od literatury pasyjnej, co wiąże się z tym, iż rozbudo-
wane historie pasyjne wcześniej pojawiły się właśnie w literaturze, nie zaś w sztukach
plastycznych153. Jak stwierdza autor: „Until the last quarter-century such imaginery [roz-
budowana pod względem szczegółów ikonografia pasyjna - K.K.] when noted or studied
at all, was usually credited to 'the spirit of the times', to 'late medieval realism' or to one
ofthe favored manifestations ofthese two nebulous concepts, passion plays [J. H. Marrow
nawiązuje w ten sposób szczególnie do poglądów E. Male]. These explanations still enjoy
general currency although the first two observations can hardly have 'produced' anything
150 Patrz s. 42-42 transliteracji tekstu Rozmyślań dominikańskich dodanej do: Rozmyślania dominikańskie, Tom I, „Bi-
blioteka Pisarzów..."; cytowany fragment jest uwspółcześnioną językowo wersją tekstu zawartą w: Rozmyślania domi-
nikańskie, [w:] Cały świat nie pomieściłby..., s. 320.
151 GÓRSKI, Uwagi o..., s. 316-320; id., Analiza..., s. XIV; id., Znaczenie..., s. 204-207; id., Duchowość..., s. 173-174.
152 GÓRSKI, Uwagi o..., s. 320. W artykule Duchowość..., s. 174, K. Górski pisze, odnośnie do tekstu Rozmyślań..:.
„Cierpienia Jezusa są przede wszystkim fizyczne a ponadto - zwielokrotnione: mamy trzy biczowania, trzy policzkowa-
nia, w tym żelazną rękawicą. Wydaje się, że to echa brutalności współczesnych pachołków starostów i oprawców (justi-
ciarii), czyli urzędników, ścigających przestępców". Badacz nie rozwinął szerzej tej kwestii, a wydaje się ona niezwykle
interesująca. Analizując łacińskie traktaty pasyjne T. H. Bestul wykazuje, iż brutalność zawartych w nich scen męki
dużo zawdzięcza realiom sądowo-prawnym czasów, w których powstawały. Patrz: T. H. BESTUL, Texts ofthe Passion.
Latin Devotional Literature and Medieval Society, Philadelphia 1996, s. 145-164 (rozdział: „The Passion of Christ and
the Institution of Torture"). Podobne uwagi, odnośnie do kultury i sztuki późnego średniowiecza, czynią: V. GROEB-
NER, The Visual Culture of Violence in the Late Middle Ages, New York 2004; G. JARITZ, Das Bild des „Negativen"
als Visualisierung der Ubertretung von Ordnungen im Spdtmittelalter, „Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums",
1993, s. 205-213; G. KOCHER, Passionsdarstellungen und rechtliche Volkskunde, „Forschungen zur Rechtsarchaolo-
gie und Rechtlichen Volkskunde", nr 1, 1978, s. 131-191; R. MELLINKOFF, Outcasts: Signs of Otherness in Northern
European Art ofthe Late Middle Ages, T. I, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1993, passim.
153 „It appears, moreover, that narrative treatments of Christ's passion evolved more slowly in art than in literature".
MARROW, Passion Iconography...., s. 2.
Kamil Kopania
w którym troje oprawców niesie go, nie zaś prowadzi, do ciemnicy (il. 22). Wedle J. H.
Marrowa taki obraz wydarzenia nie jest przypadkowy, mamy tu bowiem do czynienia
z ilustracją fragmentu Pisma Świętego, konkretnie zaś Księgi Jeremiasza (Jer. 11,19), w
którym to fragmencie znajduje się odwołanie do postaci Chrystusa jako do agnus mansu-
etus qui portatur ad victimam. Fragmentowi z Księgi Jeremiasza odpowiada fragment
tekstu z Rozmyślań...: A tedy złośnicy włożyli drąg na grzbiet Jezusow i podnieśli wzgórę,
i nieśli go do ciemnice jako baranka związanego'" .
K. Górski traktuje Rozmyślania dominikańskie jako przejaw religijności ludowej Jako
utwór nie będący dziełem uczonym, w którym dostrzec można erudycję autora oraz chęć
budowania narracji opartej na typologii, egzegezie biblijnej czy też scholastycznej teolo-
gii. Uwaga ta odnosić się ma również, jak się wydaje, do miniatur ilustrujących rękopis,
charakteryzujących się typowym - jak zaznacza K. Górski - dla w. XV doloryzmem151.
Ustalenia J. H. Marrowa pozwalają sądzić, iż ów doloryzm, wyraziste i niezwykle szcze-
gółowe obrazowanie męki wynika często z egzegezy biblijnej oraz typologii, nie zaś z
ogólnie pojętego lubowania się w scenach „okrutnych i makabrycznych, a przez kontrast
także idyllicznych"152.
Istotnym dla naszych rozważań wydaje się fakt, iż Marrow nawiązuje w swojej książce
do kwestii ewentualnej „teatralności" dzieł malarskich późnego średniowiecza. Omawia-
jąc problem zależności sztuk plastycznych od literatury, wskazuje, iż naturalizm malar-
stwa północnoeuropejskiego XV w. bywał czasem wiązany bądź to z mgliście pojętym
„duchem czasu", „realizmem późnośredniowiecznym", bądź też z misteriami pasyjnymi.
Odrzucając tego typu twierdzenia, przeciwstawia im hipotezę o zależności sztuk plastycz-
nych od literatury, szczególnie zaś od literatury pasyjnej, co wiąże się z tym, iż rozbudo-
wane historie pasyjne wcześniej pojawiły się właśnie w literaturze, nie zaś w sztukach
plastycznych153. Jak stwierdza autor: „Until the last quarter-century such imaginery [roz-
budowana pod względem szczegółów ikonografia pasyjna - K.K.] when noted or studied
at all, was usually credited to 'the spirit of the times', to 'late medieval realism' or to one
ofthe favored manifestations ofthese two nebulous concepts, passion plays [J. H. Marrow
nawiązuje w ten sposób szczególnie do poglądów E. Male]. These explanations still enjoy
general currency although the first two observations can hardly have 'produced' anything
150 Patrz s. 42-42 transliteracji tekstu Rozmyślań dominikańskich dodanej do: Rozmyślania dominikańskie, Tom I, „Bi-
blioteka Pisarzów..."; cytowany fragment jest uwspółcześnioną językowo wersją tekstu zawartą w: Rozmyślania domi-
nikańskie, [w:] Cały świat nie pomieściłby..., s. 320.
151 GÓRSKI, Uwagi o..., s. 316-320; id., Analiza..., s. XIV; id., Znaczenie..., s. 204-207; id., Duchowość..., s. 173-174.
152 GÓRSKI, Uwagi o..., s. 320. W artykule Duchowość..., s. 174, K. Górski pisze, odnośnie do tekstu Rozmyślań..:.
„Cierpienia Jezusa są przede wszystkim fizyczne a ponadto - zwielokrotnione: mamy trzy biczowania, trzy policzkowa-
nia, w tym żelazną rękawicą. Wydaje się, że to echa brutalności współczesnych pachołków starostów i oprawców (justi-
ciarii), czyli urzędników, ścigających przestępców". Badacz nie rozwinął szerzej tej kwestii, a wydaje się ona niezwykle
interesująca. Analizując łacińskie traktaty pasyjne T. H. Bestul wykazuje, iż brutalność zawartych w nich scen męki
dużo zawdzięcza realiom sądowo-prawnym czasów, w których powstawały. Patrz: T. H. BESTUL, Texts ofthe Passion.
Latin Devotional Literature and Medieval Society, Philadelphia 1996, s. 145-164 (rozdział: „The Passion of Christ and
the Institution of Torture"). Podobne uwagi, odnośnie do kultury i sztuki późnego średniowiecza, czynią: V. GROEB-
NER, The Visual Culture of Violence in the Late Middle Ages, New York 2004; G. JARITZ, Das Bild des „Negativen"
als Visualisierung der Ubertretung von Ordnungen im Spdtmittelalter, „Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums",
1993, s. 205-213; G. KOCHER, Passionsdarstellungen und rechtliche Volkskunde, „Forschungen zur Rechtsarchaolo-
gie und Rechtlichen Volkskunde", nr 1, 1978, s. 131-191; R. MELLINKOFF, Outcasts: Signs of Otherness in Northern
European Art ofthe Late Middle Ages, T. I, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1993, passim.
153 „It appears, moreover, that narrative treatments of Christ's passion evolved more slowly in art than in literature".
MARROW, Passion Iconography...., s. 2.