DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Polanowska, Jolanta: Helena Skirmunttowa, zapomniana rzeźbiarka XIX w.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49354#0112
106
Jolanta Polanowska
zamierzała opublikować monografię matki. Opracowała ona w Pińsku w 1931 r. rodzaj
albumu, tekę - Rzeźby Heleny Skirmunttowej, 1827-1874, zawierającą fotografie autor-
stwa Józefy Bułhakówny6. Prawdopodobnie album ten miał być opatrzony studium pióra
Jerzego Sienkiewicza7. Gdy plany te spełzły na niczym, Konstancja zwróciła się o napisa-
nie biografii matki do Marii Bruchnalskiej (literatki i badaczki losów uczestniczek po-
wstania styczniowego), przekazując przy tym rodzinne archiwum. Również i ta praca nie
powstała8. Fatum ciążyło też nad oeuvre Heleny Skirmunttowej. Jeszcze za życia artystki,
liczne prace, rozproszyły się po kresowych siedzibach Polesia i Litwy, wiele spłonęło
w pożarze pałacu Skirmunttów w Pińsku w 1901 r.9 Większość dzieł znana jest jedynie
z fotografii we wspomnianej tece przedstawiającej - Rzeźby, malowidła, rysunki, ocalałe
w klęskach 1863-1915 r10 Postać Skirmunttowej dwukrotnie pojawiła się na kartach opra-
cowań historycznych. Szerzej została przypomniana przez Stefana Kieniewicza w książce
Dereszewicze 1863; w osobnym rozdziale pt. Jadwiga i Helena opisał on serdeczną
i prawdziwie „romantyczną" przyjaźń Skirmunttowej z siostrą swego dziadka - Jadwigą
Kieniewiczówną11.
Zachowane źródła, dość obfite jak na polskiego kresowego twórcę z XIX w., oraz opra-
cowania B. Zaleskiego i J. Sienkiewicza, uwalniając od konieczności rekonstrukcji bio-
grafii, pozwalają spojrzeć na twórczość Skirmunttowej w szerszej perspektywie sztuki
doby romantyzmu, a także zwracają uwagę na ogólniejszy problem profesjonalnej eman-
cypacji artystek.
Koleje życia
Helena Skirmunttowa (Skirmuntowa) pochodziła ze starożytnej litewskiej rodziny, wy-
wodzącej swój ród od kunigasów - książąt pogańskiej Litwy. Jej ojcem był Aleksander
Skirmuntt, marszałek powiatu pińskiego, a matką Hortensja z Ordów, córka Michała Ordy,
marszałka powiatu kobryńskiego, i siostra Napoleona Ordy (1807-1883), rysownika i
malarza akwarelisty. Helena urodziła się w dniu 5 XI 1827 r. w rodzinnym Kołodnem koło
Pińska. Tam też mieszkała po zawarciu (w 1848 r.) małżeństwa ze swym dalekim krew-
nym Kazimierzem Skirmunttem, synem Aleksandra, właściciela licznych uprzemysłowio-
nych majątków na Litwie, Krymie i we Włoszech, oraz przyjaciółki swej matki -
Konstancji z Sulistrowskich, marszałkówny litewskiej. Bratem jej męża był malarz Szy-
mon Skirmuntt (1835-1902), tworzący głównie we Francji i we Włoszech12.
6 Znane dwa zdekompletowane egzemplarze: Biblioteka IS PAN, nr 1756, zawierający 61 fotografii, oraz Gabinet
Grafiki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, zawierający 60 fotografii. Fotografie Józefy Bułhaków-
ny, lub jej zakładu w Warszawie, według Jerzego Sienkiewicza (por. przypis 7), s. 44.
7 Biblioteka Ossolińskich, rkps 13826/11: J. SIENKIEWICZ, Życie i działalność artystyczna Heleny Skirmunttowej.
1827-1874, zr. 1930.
8 S. KIENIEWICZ, Dereszewicze 1863, Wrocław 1986, s. 6. Powstał jedynie krótki życiorys artystki, zachowany w
Biblioteka Ossolińskich, rkps 14742/II: Materiały Marii Bruchnalskiej dot.[yczące] udziału kobiet polskich w powsta-
niu styczniowym, k. 164-165, zob. też k. 162. Papiery M. Bruchnalskiej zostały przekazane przez jej spadkobierców w
latach 60. XX w. do Ossolineum, por. A. FASTNACHT red., Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im.
Ossolińskich we Wrocławiu, t. V, rękopisy 13726-14180, Wrocław 1975, s. 97-102.
9 Artykuł Mur Skirmuntowski, „Życie i Sztuka". Ilustrowany dodatek do „Kraju", 1901 nr 32, s. 376.
10 Jak głosi jeden z podpisów, op. cit., k. 34.
11 Ponadto występuje w S. STRUMPH WOJTKIEWICZ, Traugutt. Powieść, wyd. 4, Warszawa 1966, s. 468-473, jako
jego niedoszła narzeczona i „kurierka" z powstania styczniowego.
12 Szczegóły o nim w liście Henryka Skirmuntta z Mołodowa, do Zygmunta Batowskiego, z 3 VII 1936; odpis w:
Biblioteka IS PAN, nr 52: Z. BATOWSKI, Malarstwo wileńskie, mpis, k. 49-51.
Jolanta Polanowska
zamierzała opublikować monografię matki. Opracowała ona w Pińsku w 1931 r. rodzaj
albumu, tekę - Rzeźby Heleny Skirmunttowej, 1827-1874, zawierającą fotografie autor-
stwa Józefy Bułhakówny6. Prawdopodobnie album ten miał być opatrzony studium pióra
Jerzego Sienkiewicza7. Gdy plany te spełzły na niczym, Konstancja zwróciła się o napisa-
nie biografii matki do Marii Bruchnalskiej (literatki i badaczki losów uczestniczek po-
wstania styczniowego), przekazując przy tym rodzinne archiwum. Również i ta praca nie
powstała8. Fatum ciążyło też nad oeuvre Heleny Skirmunttowej. Jeszcze za życia artystki,
liczne prace, rozproszyły się po kresowych siedzibach Polesia i Litwy, wiele spłonęło
w pożarze pałacu Skirmunttów w Pińsku w 1901 r.9 Większość dzieł znana jest jedynie
z fotografii we wspomnianej tece przedstawiającej - Rzeźby, malowidła, rysunki, ocalałe
w klęskach 1863-1915 r10 Postać Skirmunttowej dwukrotnie pojawiła się na kartach opra-
cowań historycznych. Szerzej została przypomniana przez Stefana Kieniewicza w książce
Dereszewicze 1863; w osobnym rozdziale pt. Jadwiga i Helena opisał on serdeczną
i prawdziwie „romantyczną" przyjaźń Skirmunttowej z siostrą swego dziadka - Jadwigą
Kieniewiczówną11.
Zachowane źródła, dość obfite jak na polskiego kresowego twórcę z XIX w., oraz opra-
cowania B. Zaleskiego i J. Sienkiewicza, uwalniając od konieczności rekonstrukcji bio-
grafii, pozwalają spojrzeć na twórczość Skirmunttowej w szerszej perspektywie sztuki
doby romantyzmu, a także zwracają uwagę na ogólniejszy problem profesjonalnej eman-
cypacji artystek.
Koleje życia
Helena Skirmunttowa (Skirmuntowa) pochodziła ze starożytnej litewskiej rodziny, wy-
wodzącej swój ród od kunigasów - książąt pogańskiej Litwy. Jej ojcem był Aleksander
Skirmuntt, marszałek powiatu pińskiego, a matką Hortensja z Ordów, córka Michała Ordy,
marszałka powiatu kobryńskiego, i siostra Napoleona Ordy (1807-1883), rysownika i
malarza akwarelisty. Helena urodziła się w dniu 5 XI 1827 r. w rodzinnym Kołodnem koło
Pińska. Tam też mieszkała po zawarciu (w 1848 r.) małżeństwa ze swym dalekim krew-
nym Kazimierzem Skirmunttem, synem Aleksandra, właściciela licznych uprzemysłowio-
nych majątków na Litwie, Krymie i we Włoszech, oraz przyjaciółki swej matki -
Konstancji z Sulistrowskich, marszałkówny litewskiej. Bratem jej męża był malarz Szy-
mon Skirmuntt (1835-1902), tworzący głównie we Francji i we Włoszech12.
6 Znane dwa zdekompletowane egzemplarze: Biblioteka IS PAN, nr 1756, zawierający 61 fotografii, oraz Gabinet
Grafiki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, zawierający 60 fotografii. Fotografie Józefy Bułhaków-
ny, lub jej zakładu w Warszawie, według Jerzego Sienkiewicza (por. przypis 7), s. 44.
7 Biblioteka Ossolińskich, rkps 13826/11: J. SIENKIEWICZ, Życie i działalność artystyczna Heleny Skirmunttowej.
1827-1874, zr. 1930.
8 S. KIENIEWICZ, Dereszewicze 1863, Wrocław 1986, s. 6. Powstał jedynie krótki życiorys artystki, zachowany w
Biblioteka Ossolińskich, rkps 14742/II: Materiały Marii Bruchnalskiej dot.[yczące] udziału kobiet polskich w powsta-
niu styczniowym, k. 164-165, zob. też k. 162. Papiery M. Bruchnalskiej zostały przekazane przez jej spadkobierców w
latach 60. XX w. do Ossolineum, por. A. FASTNACHT red., Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im.
Ossolińskich we Wrocławiu, t. V, rękopisy 13726-14180, Wrocław 1975, s. 97-102.
9 Artykuł Mur Skirmuntowski, „Życie i Sztuka". Ilustrowany dodatek do „Kraju", 1901 nr 32, s. 376.
10 Jak głosi jeden z podpisów, op. cit., k. 34.
11 Ponadto występuje w S. STRUMPH WOJTKIEWICZ, Traugutt. Powieść, wyd. 4, Warszawa 1966, s. 468-473, jako
jego niedoszła narzeczona i „kurierka" z powstania styczniowego.
12 Szczegóły o nim w liście Henryka Skirmuntta z Mołodowa, do Zygmunta Batowskiego, z 3 VII 1936; odpis w:
Biblioteka IS PAN, nr 52: Z. BATOWSKI, Malarstwo wileńskie, mpis, k. 49-51.