Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (66.2004)

240

Zygmunt Waźbiński

parmeńskiej ze szczególnym uwzględnieniem rodzi-
ny Mazzola, z której pochodził Parmigianino2.
Obiekty (zwłaszcza obrazy) zaprezentowano
w układzie chronologicznym, według okresów, w za-
leżności od miejsca pobytu artysty: pierwszy okres
parmeński (do 1524), okres rzymski (do 1527), okres
boloński (do 1531) i drugi okres parmeński (do
1540). Rysunki i grafikę eksponowano osobno.
Na szczególną uwagę zasługuje proweniencja
eksponatów: obrazy i rysunki pochodziły ze wszyst-
kich ważniejszych muzeów Europy i Ameryki (z Par-
my, Rzymu, Bolonii, Florencji, Neapolu, Paryża,
Wiednia, Madrytu, Hanoweru, Frankfurtu, Kopenha-
gi, Detroit, Fort Worth, Nowego Jorku). Organizato-
rom udało się pozyskać wszystkie obiekty (lub prawie
wszystkie, brakowało bowiem Madonny z długą szy-
ją z Ufficjów) należące do oeuvre Parmigianina.
Zgromadzenie tak wielu, tak znakomitych obiek-
tów i z tak różnych miejsc sprawiało ogromne wraże-
nie! Uwaga ta dotyczy zarówno malowideł religij-
nych, jak i portretów. Ilustrują one niezwykłość
i genialność jego twórcy.
Wczesne dzieła Parmigianina noszą piętno sztuki
Correggia3. Ślady rozmyślań związanych z twórczo-
ścią tego artysty można odnaleźć w Zaślubinach mi-
stycznych św. Katarzyny z kościoła Marii Panny w
Bardi pod Parmą (1521), w Świętej Rodzinie z Prada
(1524) oraz w malowidłach w zamku Fontanellato,
przedstawiających Historię Diany i Akteona (1523).
W okresie rzymskim na oeuvre Parmigianina do-
minujący wpływ miała twórczość Rafaela i jego
uczniów, świadczy o tym londyńska wersja Zaślubin
św. Katarzyny względnie Wizja św. Hieronima
(1527) z National Gallery w Londynie.
W okresie bolońskim, oprócz nawiązań do Cor-
reggia (np. Madonna z Dzieciątkiem i św. Małgorzatą
z Pinakoteki bolońskiej oraz Madonna z Dzieciąt-
kiem, św. Zachariaszem, Marią Magdaleną i św. Ja-
nem z Ufficjów) dochodzą do głosu nowe tendencje
prymitywizujące i jawnie antyklasyczne (np. Św.
Roch z fundatorem w bolońskiej katedrze S. Petro-
nio czy Nawrócenie św. Pawła z wiedeńskiego Kun-
sthistorisches Museum).
W drugim okresie parmeńskim odnajdujemy
wszystkie wyżej sygnalizowane tendencje. Ale jed-
nocześnie uwidacznia się skłonność do deformacji,
do wysmuklenia postaci. Przykładem tego są perso-

2 Francesco Mazzola, zwany Parmigianino, urodzony w
Parmie w 1503 r., zmarł w Casalmaggiore koło Parmy w r.
1540.

3 Antonio Allegri zwany Correggio (1489-1534) i Parmi-
gianino pracowali w tym samym czasie (ok.1521) przy
dekoracji kościoła San Giovanni Evangelista w Parmie.

4 Obraz namalowany dla humanisty parmeńskiego kawa-

lera Baiardo.

nifikacje Cnót i przywar z kościoła Santa Maria del-
la Steccata w Parmie (1535-39) oraz - nieobecna na
wystawie — Madonna z długą szyją z Ufficjów
(ok.1535). Dzieła te uważane są za malarski testa-
ment Parmigianina. Obiektem, który tkwi w pamięci
widza jest z pewnością Amor strugający łuk (1531-
34) z muzeum wiedeńskiego, a więc obraz o tematy-
ce, niezwykle rzadko podejmowanej przez artystę4.
Największe jednak wrażenie robią portrety Parmi-
gianina. Kluczem do całej serii tych niezwykłych
wizerunków jest niewątpliwie Autoportret (1524) z
muzeum wiedeńskiego, posiadający zarówno boga-
tą historię jak i oryginalną koncepcję artystyczną.
Odtwarza on bowiem, na drewnianym wypukłym
podobraziu, podobiznę artysty, jaka ukazała się jego
oczom w wypukłym zwierciadle.
Parmigianino, jako dojrzały portrecista, intere-
sował się przede wszystkim twarzą; rzadko malował
rękę (np. Mężczyzna odrywający się od lektury
książki, temat znany w dwóch różnych edycjach bry-
tyjskich : z Muzeum w Yorku i ze zb. Sailerna). Uję-
cie to kontrastuje z rozbudowanymi portretami
wczesnego okresu (Portret Galeazza Sanvitale z ne-
apolitańskiego Capodimonte, czy Portret Lorenza
Cybo, z Muzeum Państwowego w Kopenhadze).
Wśród wszystkich wizerunków eksponowanych na
wystawie wyróżniają się dwa portrety kobiece : Por-
tret młodej damy z Galerii Narodowej w Parmie
(il.l) oraz Portret damy (Antei?) z Galerii Capodi-
monte w Neapolu. Pierwsza z nich uśmiecha się ta-
jemniczo podobnie do Mony Lizy Leonarda da
Vinci, natomiast twarz drugiej - cechuje skupienie
przypominające portrety wielkiego Tycjana.
Na wystawie zaprezentowano także 123 rysunki,
pochodzące głównie ze zbiorów wiedeńskiej Alber-
tiny, paryskiego Luwru oraz parmeńskiej Galerii.
Zachowało się około 1000 rysunków Parmigianina!
W tym sensie parmeńczyk zajmuje drugie miejsce,
po Leonardzie da Vincim5.
Powołaniem Parmigianina było rysowanie. „Di-
segnare per lui - pisze Konrad Oberhuber - era
come respirare"6. Rysowanie piórkiem, sanguiną i
czarnym węglem osiągnęły u tego artysty niespoty-
kaną perfekcję. Jego rysunki są nie tylko rezultatem
refleksji nad dziełami mistrzów, ale także - i przede
wszystkim - „produktami" jego przebogatej wy-
obraźni. Każda kompozycja malarska była efektem
5 Biografowie Leonarda da Vinci doliczyli się około stu
tysięcy rysunków tego artysty.
6 „Rysowanie było dla niego czymś tak naturalnym jak
oddychanie" cyt za: K.OBERHUBER, Disegnare per lui
era come respirare, [w:] Parmigianino e ił manierismo
europeo, red. L.Fornari Schianchi, S. Ferino Pagden, ka-
talog wystawy w Parmie, luty-maj 2003, Milano 2003,
s. 72.