Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (66.2004)

Recenzje

253

tylko do Lubelszczyzny, Podlasia, lecz wybiegała
daleko i sięgała do Galicji, Warszawy, Paryża i Lon-
dynu. Działalność kulturalno-oświatowa ziemian
szczególnie zintensyfikowała się na przełomie XIX
i XX w. (do wybuchu I wojny światowej), o czym
świadczą powstałe wówczas szkoły, towarzystwa,
fundacje, kolekcje oraz liczne akcje dobroczynne,
charytatywne, a także rozwijanie kultury fizycznej.
Zdaniem Autora lata Drugiej Rzeczypospolitej,
drugiej wojny światowej i po 1945 r. są najsłabiej
rozpoznanym okresem w historii ziemiaństwa pol-
skiego, a istotne tematy badacze winny ogniskować
się wokół kwestii związanych z dobrami ziemskimi i
ich właścicielami, relacjami na linii dwór - wieś,
opracowaniu biografii wybitnych przedstawicieli
warstwy ziemiańskiej, ukazaniu tradycji, obyczajów
i wartości rodzin ziemiańskich. Wówczas będzie
można pokusić się o pokazanie pełnego obrazu ży-
cia i działalności ziemian w Polsce.
Pierwszą zasadniczą część publikacji stanowi
rozprawa Zofii Gołębiowskiej, Mecenat kulturalny
Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich (sztuki
plastyczne, teatr, muzyka, literatura), imponująca
erudycją, bogatą dokumentacją (133 przypisy, z któ-
rych każdy zawiera po kilka a niekiedy i kilkanaście
przywołań źródeł i literatury) oraz rozmachem w
traktowaniu tematu i dużą skrupulatnością. Jak
słusznie zauważyła Autorka mecenat Czartoryskich
stanowił ciekawy przegląd mecenatu prywatnego,
posiadającego cechy międzygeneracyjnej ciągłości
i umiejętności łączenia interesu rodowego z patrio-
tycznym. Szczególne zainteresowania i działania
Czartoryskich na polu kulturalno-oświatowym
udzielały się innym rodom, a Puławy na przełomie
XVIII i XX w. były stolicą dobrego gustu i nauki
polskiej. W tej obszernej rozprawie znalazły miej-
sce liczne cytaty, właściwie wkomponowane w treść,
a trafiające się nieliczne zresztą powtórzenia nie
wpływają na ogólnie wysoką ocenę jej zawartości.
Opracowanie Jolanty Piotrowskiej, Gdyby po
całym kraju siać Puławy. Przenikanie i żywotność
idei puławskich w XIX wieku, ma wartość uzupeł-
niającąw odniesieniu do poprzedniej rozprawy. Au-
torka przedstawiła szlachecki charakter puławskiej
szkoły dworskiej i pensji dla panien oraz główne
kierunki upowszechniania specyfiki życia w Puła-
wach, która miała znaczący wpływ na zachowanie
polskości pod zaborami. Referat został oparty na
mniej znanych opracowaniach i informacjach za-
czerpniętych z Puławskiego Słownika Biograficzne-
go i Polskiego Słownika Biograficznego.
Drugą część tej zbiorowej publikacji rozpoczy-
na interesujący artykuł Jerzego Kowalczyka pt.
Zainteresowania i działalność architektoniczna or-
dynatów Zamoyskich w XVIII w. Problematyka ta
oparta na różnorodnej bazie źródłowej, jest obiektem

zainteresowania Autora od kilkudziesięciu lat. Słusz-
nie dowodzi On, że zainteresowania architekturą Za-
moyskich były kształtowane przez odpowiednio
dobrane programy edukacyjne i liczne podróże po
krajach Europy Zachodniej. W XVIII w. dużą aktyw-
nością inwestycyjną odznaczali się Tomasz Antoni
Zamoyskich i jego brat Jan Jakub Zamoyski. Pierw-
szy przeprowadził restaurację fortyfikacji Zamościa,
przebudował gmach Akademii Zamojskiej, pałac w
Zamościu, zbudował pałac w Klemensowie i kościół
dworski w Zwierzyńcu, a w realizacji przyjętych pla-
nów był silnie wspierany przez żonę Teresę z Mi-
chowskich, zdolnych projektantów i budowniczych.
Natomiast z inicjatywy Jana Jakuba Zamoyskiego po-
wstały monumentalne schody przed fasadą ratusza w
Zamościu, który ponadto otrzymał podwyższoną smu-
kłą wieżę, kilka nowych kościołów, ratusze w Józefo-
wie i Beresteczku, oraz wytworny pałac w Łabuniach.
Główne inwestycje budowlane realizowane w ordyna-
cji w XVIII w. dotrwały do czasów współczesnych.
Zbiory artystycznepałacu Zamoyskich w Klemen-
sowie w połowie XIX w., były tematem referatu Mi-
chała Ruta, a Mecenat artystyczny ordynatów
Zamoyskich w sztuce ogrodowej na przykładzie
Zwierzyńca i Klemensowa - Euzebiusza Maja. Na
podstawie inwentarzy pałacowych, spisów rucho-
mości i literatury Michał Rut ustalił, że wyposażenie
pałacu w Klemensowie było różnorodne, ale nie
było w nim nadmiaru mebli, rzeźb, a obrazy nie sta-
nowiły jednego cyklu, miały różne rozmiary i w za-
kresie tematycznym nie odbiegały od analogicznych
kolekcji magnackich. Zdaniem Autora ruch mobi-
lów między pałacami Zamoyskich był duży i warun-
kowany sytuacją polityczną, oraz miejscem stałego
zamieszkania ordynata. Z kolei Euzebiusz Maj za-
uważył, że zainteresowania Zamoyskich były bardzo
różnorodne, a po niektórych pozostały trwałe po-
mniki kulturowego dziedzictwa także w sztuce
kształtowania ogrodów, parków i krajobrazu. Nie-
które partie Jego referatu podejmowały zagadnienia
przedstawione już w poprzednich opracowaniach,
inne z nimi korespondowały, wystąpiły też pewne
nieścisłości (s. 167) dotyczące XVI ordynata, któ-
rym był Jan Tomasz Zamoyski.
Tytuły kolejnych opracowań niewątpliwie zapo-
wiadały więcej aniżeli zawarte w nich treści. Joanna
Janicka przedstawiła główne kierunki aktywności
społecznej i mecenatu Maurycego Zamoyskiego,
Henryk Józef Łosiewicz, Dzieje rezydencji Tomasza
hr. Zamojskiego w Jabłoniu, a Piotr Kondraciuk,
Szlacheckie fundacje sztuki sakralnej dla kościołów
i kaplic w Ordynacji Zamojskiej w XVIII w. Dla za-
chowania chronologii kolejność tych opracowań
w zbiorze winna być inna.
Następną cześć recenzowanego zbioru stanowią
artykuły Agnieszki Bender, Rola Radziwiłłów