DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Zadrożny, Tadeusz: Starotestamentowa geneza relacji między twórcami kaplicy Zygmuntowskiej - królem i Berreccim
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0022
16
Tadeusz Zadrożny
Źródła milczą o tym, kiedy w tej kaplicy, pojawił się napis BARTHOLO FLORENTI-
NO OPIFICE. Jednak z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że miało to miej-
sce latem 1526 r., wówczas, gdy nad kopułą postawiono latarnię i umocowano jej
zwieńczenie23. Można też założyć, że litery odkuto wcześniej, w warsztacie u podnóża
Wawelu, podobnie jak i inne elementy podniebia latarni. Tekst inskrypcji zachował się
znakomicie i jego brzmienie nie budzi żadnych wątpliwości. Jeśli w tym wypadku coś
może niepokoić, to chyba jedynie różne wersje przekładów, które z niezrozumiałych
względów, naznaczone były, jak się dziś wydaje, nadmierną swobodą interpretacyjną24.
Tymczasem napis zawierajedynie trzy słowa, wszystkie użyte konsekwentnie w narzędni-
ku. Trudno tę inskrypcję przełożyć inaczej niż BARTŁOMIEJEM FLORENTYNCZY-
KIEM MISTRZEM. Wyryto zatem imię artysty, podano, skąd przybył, czyli jaki jest jego
ród, i naznaczono mu odpowiedni tytuł, lecz co znamienne, nie przydano mu wcale tytułu
architekta, lecz mistrza, wykonawcy, rzemieślnika. Występujący w oryginale termin opi-
fex, który Karolina Targosz, odwołując się do ogólnej analogii między boskim dziełem
stworzenia i aktem twórczym człowieka, rozważała w oparciu o pisma Cycerona i Ficina,
jest u swej genezy jedynie prostym złożeniem dwu słów: opus i facere25. Oznacza on
przede wszystkim twórcę, wykonawcę jakiegoś dzieła - tego, który trudził się nad jego
wykonaniem lub będzie to czynić - a dopiero w dalszej kolejności słowo to odnosi się do
poszczególnych kategorii wytwórców: mistrza, majstra, rzemieślnika czy wręcz wyrobni-
ka. Oczywiście, w niektórych tekstach spotkać można jeszcze jedno znaczenie - boskiego
twórcy, czy wręcz stwórcy - które jednak uznać należy za efekt swoistej interpretacji ter-
minu opifex wywołanej obrazem Boga jako rzemieślnika26. To znaczenie, inspirowane
sporządzony po 1732, z którego wynikało, że w pewnym okresie XVIII stulecia końcówka sti była nieczytelna, podob-
nie jak niektóre fragmenty analogicznych napisów wewnątrz kaplicy - Oben in Friesse befindet sichfolgende Schrift, an
der ersten Seite: Domine Dilexi (:weiter ist es nicht zu lesen:) d[eco]rem Domus Tuae - por. J. SZABŁOWSKI, Niezna-
ne lub malo znane plany katedry wawelskiej z w. XVIII (Ich znaczenie dla dziejów Wawelu i typografii zabytku). „Studia
do Dziejów Wawelu" (5) 1991, s. 397-398; za wypisy z inskrypcji, informację o publikacji opisu kaplic z archiwum
drezdeńskiego i cenne uwagi chciałbym serdecznie podziękować prof. Stanisławowi Mossakowskiemu.
23 Por. MOSSAKOWSKI, Kiedy, jak i przez kogo ..., s. 104; o robotach wokół przykrycia latarni i kopuły - zob. też
KOMORNICKI, op. cit., s. 71-73; A. BOCHNAK, Mecenat Zygmunta Starego w zalcresie rzemiosła artystycznego,
„Studia do dziejów Wawelu" (2) 1960, s. 158-159.
24 „Wykonaniem Bartłomieja Mistrza Florentyńskiego" - DEPOWSKI, op. cit., s. 65; „Twórcą tego dzieła jest Bartło-
miej Florentyńczyk" - KALINOWSKI, op. cit., s. 516 [1960, s. 111]; „Wykonania Bartola Florentczyka" lub „Wyko-
nawca Bartolo Florentczyk' - ESTREICHER, op. cit., s. 90; „Twórcą Bartłomiej Florentczyk" - H. KOZAKIEWICZ,
ST. KOZAKIEWICZ, Renesans w Polsce, Warszawa 1976, s. 32.
25 „Grecki 'demiurgos' z Timajosa Platona określony został cyceroniańskim terminem łacińskim 'opifex maximus'.
'Architectus', 'artifex' szczególnie zaś 'opifex' jako określenia Boga powracają niezliczoną ilość razy w dziełach Fici-
na" - zob. TARGOSZ, Kaplica Zygmuntowska s. 161.
26 Dla przykładu, w słowniku łacińsko-polskim pod redakcją Mariana Plezi to interpretacyjne znaczenie - stwórca -
pojawiło się za sprawą przykładu czerpanego z De natura deorum Cycerona i zostało wysunięte przed inne - por.
Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, t. 3. I-O, Warszawa 1969, s. 718; w powszechnie znanym w średniowieczu
łacińskim tłumaczeniu i komentarzu Chalcydiusza do Timajosa termin opifex był również odnoszony do Boga - Igitur
opificem genitoremque universi tam invenire difficile inventum digne profari (28c). Platoński demiurg nie mógł być
uznany za Stwórcę w sensie chrześcijańskim, lecz jedynie za twórcę świata posługującego się odwieczną materią, co
zauważył Ernst Robert Curtius: „boski stwórca w Timajosie to sublimacja mitycznego Boga-rzemieślnika" - zob. E. R.
CURTIUS, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tł. i oprac. A. Borowski, wyd. 2. Kraków 1997, s. 576-578
[pierwodruk: Europaische Literatur und lateinische Mittelalter, Bern 1948]; cytat z Chalcydiuszowego tłumaczenia za:
M. KURDZlAŁEK, Jedność filozofii i teologii, [w:] id., Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystoteli-
zmem a platonizmem. Studia i artykuły, Lublin 1996, s. 151; w odniesieniu do zbliżonego terminu Deus artifex - zob.
W. CAHN, Arcydzieła. Studia z historii pojęcia, tł. P. Paszkiewicz, Warszawa 1988, s. 45-48 [pierwodruk: Master-
pieces. Chapters on the History of an Ideas, Princeton 1979]; w Metamorfozach Owidiusza (1, 79) występuje opifex
Tadeusz Zadrożny
Źródła milczą o tym, kiedy w tej kaplicy, pojawił się napis BARTHOLO FLORENTI-
NO OPIFICE. Jednak z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że miało to miej-
sce latem 1526 r., wówczas, gdy nad kopułą postawiono latarnię i umocowano jej
zwieńczenie23. Można też założyć, że litery odkuto wcześniej, w warsztacie u podnóża
Wawelu, podobnie jak i inne elementy podniebia latarni. Tekst inskrypcji zachował się
znakomicie i jego brzmienie nie budzi żadnych wątpliwości. Jeśli w tym wypadku coś
może niepokoić, to chyba jedynie różne wersje przekładów, które z niezrozumiałych
względów, naznaczone były, jak się dziś wydaje, nadmierną swobodą interpretacyjną24.
Tymczasem napis zawierajedynie trzy słowa, wszystkie użyte konsekwentnie w narzędni-
ku. Trudno tę inskrypcję przełożyć inaczej niż BARTŁOMIEJEM FLORENTYNCZY-
KIEM MISTRZEM. Wyryto zatem imię artysty, podano, skąd przybył, czyli jaki jest jego
ród, i naznaczono mu odpowiedni tytuł, lecz co znamienne, nie przydano mu wcale tytułu
architekta, lecz mistrza, wykonawcy, rzemieślnika. Występujący w oryginale termin opi-
fex, który Karolina Targosz, odwołując się do ogólnej analogii między boskim dziełem
stworzenia i aktem twórczym człowieka, rozważała w oparciu o pisma Cycerona i Ficina,
jest u swej genezy jedynie prostym złożeniem dwu słów: opus i facere25. Oznacza on
przede wszystkim twórcę, wykonawcę jakiegoś dzieła - tego, który trudził się nad jego
wykonaniem lub będzie to czynić - a dopiero w dalszej kolejności słowo to odnosi się do
poszczególnych kategorii wytwórców: mistrza, majstra, rzemieślnika czy wręcz wyrobni-
ka. Oczywiście, w niektórych tekstach spotkać można jeszcze jedno znaczenie - boskiego
twórcy, czy wręcz stwórcy - które jednak uznać należy za efekt swoistej interpretacji ter-
minu opifex wywołanej obrazem Boga jako rzemieślnika26. To znaczenie, inspirowane
sporządzony po 1732, z którego wynikało, że w pewnym okresie XVIII stulecia końcówka sti była nieczytelna, podob-
nie jak niektóre fragmenty analogicznych napisów wewnątrz kaplicy - Oben in Friesse befindet sichfolgende Schrift, an
der ersten Seite: Domine Dilexi (:weiter ist es nicht zu lesen:) d[eco]rem Domus Tuae - por. J. SZABŁOWSKI, Niezna-
ne lub malo znane plany katedry wawelskiej z w. XVIII (Ich znaczenie dla dziejów Wawelu i typografii zabytku). „Studia
do Dziejów Wawelu" (5) 1991, s. 397-398; za wypisy z inskrypcji, informację o publikacji opisu kaplic z archiwum
drezdeńskiego i cenne uwagi chciałbym serdecznie podziękować prof. Stanisławowi Mossakowskiemu.
23 Por. MOSSAKOWSKI, Kiedy, jak i przez kogo ..., s. 104; o robotach wokół przykrycia latarni i kopuły - zob. też
KOMORNICKI, op. cit., s. 71-73; A. BOCHNAK, Mecenat Zygmunta Starego w zalcresie rzemiosła artystycznego,
„Studia do dziejów Wawelu" (2) 1960, s. 158-159.
24 „Wykonaniem Bartłomieja Mistrza Florentyńskiego" - DEPOWSKI, op. cit., s. 65; „Twórcą tego dzieła jest Bartło-
miej Florentyńczyk" - KALINOWSKI, op. cit., s. 516 [1960, s. 111]; „Wykonania Bartola Florentczyka" lub „Wyko-
nawca Bartolo Florentczyk' - ESTREICHER, op. cit., s. 90; „Twórcą Bartłomiej Florentczyk" - H. KOZAKIEWICZ,
ST. KOZAKIEWICZ, Renesans w Polsce, Warszawa 1976, s. 32.
25 „Grecki 'demiurgos' z Timajosa Platona określony został cyceroniańskim terminem łacińskim 'opifex maximus'.
'Architectus', 'artifex' szczególnie zaś 'opifex' jako określenia Boga powracają niezliczoną ilość razy w dziełach Fici-
na" - zob. TARGOSZ, Kaplica Zygmuntowska s. 161.
26 Dla przykładu, w słowniku łacińsko-polskim pod redakcją Mariana Plezi to interpretacyjne znaczenie - stwórca -
pojawiło się za sprawą przykładu czerpanego z De natura deorum Cycerona i zostało wysunięte przed inne - por.
Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, t. 3. I-O, Warszawa 1969, s. 718; w powszechnie znanym w średniowieczu
łacińskim tłumaczeniu i komentarzu Chalcydiusza do Timajosa termin opifex był również odnoszony do Boga - Igitur
opificem genitoremque universi tam invenire difficile inventum digne profari (28c). Platoński demiurg nie mógł być
uznany za Stwórcę w sensie chrześcijańskim, lecz jedynie za twórcę świata posługującego się odwieczną materią, co
zauważył Ernst Robert Curtius: „boski stwórca w Timajosie to sublimacja mitycznego Boga-rzemieślnika" - zob. E. R.
CURTIUS, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tł. i oprac. A. Borowski, wyd. 2. Kraków 1997, s. 576-578
[pierwodruk: Europaische Literatur und lateinische Mittelalter, Bern 1948]; cytat z Chalcydiuszowego tłumaczenia za:
M. KURDZlAŁEK, Jedność filozofii i teologii, [w:] id., Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystoteli-
zmem a platonizmem. Studia i artykuły, Lublin 1996, s. 151; w odniesieniu do zbliżonego terminu Deus artifex - zob.
W. CAHN, Arcydzieła. Studia z historii pojęcia, tł. P. Paszkiewicz, Warszawa 1988, s. 45-48 [pierwodruk: Master-
pieces. Chapters on the History of an Ideas, Princeton 1979]; w Metamorfozach Owidiusza (1, 79) występuje opifex