DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Boczkowska, Anna: Geminae Veneres: motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0105
Geminae Feneres. Motywy neoplatońskie w dekoracji reliefowej Kaplicy Zygmuntowskiej 99
2. Rzymskie brązowe lustro
z przedstawieniem ciężarnej
Wenus Rodzicielki, II w. n. e., Monachium,
Prdhistorische Staatssammlung
3. Fresk z mauzoleum w Villa Negroni
z wizerunkiem Wenus Rodzicielki, Rzym,
sztych C. Buttiego, 1778 r.
1. Pierwszy z motywów, na który chcemy zwrócić uwagę, to żywo dyskutowana figurka
bogini przedstawiona między puttami w polu środkowym ołtarzowej ściany tarczowej
(il. 1). Jan Białostocki rozpoznał w niej Wenus Anadyomene wyłaniającą się z piany mor-
skiej. Zwracając uwagę na jej podobieństwo do postaci Afrodyty-Wenus wyobrażonej
na koptyjskich reliefach z IV i VII w., przypominał, że dla humanistów doby renesansu
Wenus była znakiem najwyższych wartości duchowych. Ukazana „nad ołtarzem władcy jed-
nego z najznaczniejszycli krajów katolickiego świata" jawi się -jak zauważył - ,jako humani-
styczny wyraz all 'antica podstawowo chrześcijańskich idei życia wiecznego i Zbawienia"6.
„podróbki", które znamy z rysunków Feliksa Pokutyńskiego wykonanych przed restauracją, w r. 1865 (Kościoły kra-
kowskie, Kraków 1865). Zdaniem konserwatorów nawiązywały one w treści i formie - przynajmniej częściowo - do
renesansowych oryginałów, w co nie mamy prawa wątpić. Te pozostałości wystarczyły jednakże, by zespół konserwato-
rów pod kierownictwem architekta Sławomira Odrzywolskiego podjął udaną próbę przywrócenia tym fragmentom ich
pierwotnych wartości artystycznych w oparciu o dzieła renesansowych mistrzów włoskich. W r. 1894 osiem nowych
płaskorzeźb z cokołu wykonanych przez rzeźbiarza Antoniego Bronszewskiego - „skomponowanych w duchu rzeźb-
pierwotnych" jak czytamy w Księdze sprawozdań... Komitetu wykonawczego restauracji Kaplicy - zostało osadzonych
na miejscu dawnych XVIII-wiecznych reliefów. (Zob. Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie, Księga spra-
wozdań z oględzin i posiedzeń Komitetu wykonawczego restauracji Kaplicy Zygmuntowskiej, rkps bez sygnatury, s. 48).
Jak dalece ich styl odpowiadał stylowi renesansowych płaskorzeźb świadczą, odkryte w nich przez S. Komornickiego
(1932) i J. Pagaczewskiego (1937), liczne nawiązania do XVI-wiecznych dzieł wybitnych mistrzów włoskich, takich
jak Pietro, Tulio i Antonio Lombardo, świadczące o erudycji wykonawców XIX-wiecznych „podróbek". (Por. MOSSA-
KOWSKI, Zmiany ..., s. 223 i n.). Możemy się o tym przekonać porównując rysunek jednego z motywów antropo-
morficzno-roślinnych, wykonany w r. 1865, przed restauracją Kaplicy, z jego nową wersją z r. 1894 znajdującą się dziś
w Kaplicy, w której rozpoznano figurę „bogini obfitości z wężami" lub „Ceres-Demeter" (Zob. MOSSAKOWSKI,
Zmiany..., ryc. 1 a, b, s. 224). W tej nowej wersji odwołano się ze znawstwem do renesansowych wyobrażeń Ceres,
uwypuklając symboliczną funkcję jej XVI-wiecznych wizerunków i czyniąc ją jeszcze bardziej czytelną. Nie mamy
zatem prawa traktować XIX-wiecznych wariantów wyłącznie jako „fantazji na dowolny temat", które należałoby bez-
względnie wyłączyć z programu badań naukowych, nie uwzględniając przedtem roli, jaką pełnią w całościowym progra-
mie ikonograficznym dekoracji rzeźbiarskiej Kaplicy oraz XIX-wiecznego stanu badań nad tym dziełem. W związku
z przeprowadzoną ostatnio konserwacją Kaplicy, która sprecyzowała i określiła zakres zmian dokonanych w jej substan-
cji, warto zwrócić uwagę na fakt, że w XIX-wiecznych „przeróbkach" opartych na gruntownej wiedzy historycznej
kryją się cenne źródła informacji na temat pierwotnego stanu zniszczonych XVI-wiecznych fragmentów, których nie
należy lekceważyć.
6 J. BIAŁOSTOCKI, Nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej, [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 94 i n.
2. Rzymskie brązowe lustro
z przedstawieniem ciężarnej
Wenus Rodzicielki, II w. n. e., Monachium,
Prdhistorische Staatssammlung
3. Fresk z mauzoleum w Villa Negroni
z wizerunkiem Wenus Rodzicielki, Rzym,
sztych C. Buttiego, 1778 r.
1. Pierwszy z motywów, na który chcemy zwrócić uwagę, to żywo dyskutowana figurka
bogini przedstawiona między puttami w polu środkowym ołtarzowej ściany tarczowej
(il. 1). Jan Białostocki rozpoznał w niej Wenus Anadyomene wyłaniającą się z piany mor-
skiej. Zwracając uwagę na jej podobieństwo do postaci Afrodyty-Wenus wyobrażonej
na koptyjskich reliefach z IV i VII w., przypominał, że dla humanistów doby renesansu
Wenus była znakiem najwyższych wartości duchowych. Ukazana „nad ołtarzem władcy jed-
nego z najznaczniejszycli krajów katolickiego świata" jawi się -jak zauważył - ,jako humani-
styczny wyraz all 'antica podstawowo chrześcijańskich idei życia wiecznego i Zbawienia"6.
„podróbki", które znamy z rysunków Feliksa Pokutyńskiego wykonanych przed restauracją, w r. 1865 (Kościoły kra-
kowskie, Kraków 1865). Zdaniem konserwatorów nawiązywały one w treści i formie - przynajmniej częściowo - do
renesansowych oryginałów, w co nie mamy prawa wątpić. Te pozostałości wystarczyły jednakże, by zespół konserwato-
rów pod kierownictwem architekta Sławomira Odrzywolskiego podjął udaną próbę przywrócenia tym fragmentom ich
pierwotnych wartości artystycznych w oparciu o dzieła renesansowych mistrzów włoskich. W r. 1894 osiem nowych
płaskorzeźb z cokołu wykonanych przez rzeźbiarza Antoniego Bronszewskiego - „skomponowanych w duchu rzeźb-
pierwotnych" jak czytamy w Księdze sprawozdań... Komitetu wykonawczego restauracji Kaplicy - zostało osadzonych
na miejscu dawnych XVIII-wiecznych reliefów. (Zob. Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie, Księga spra-
wozdań z oględzin i posiedzeń Komitetu wykonawczego restauracji Kaplicy Zygmuntowskiej, rkps bez sygnatury, s. 48).
Jak dalece ich styl odpowiadał stylowi renesansowych płaskorzeźb świadczą, odkryte w nich przez S. Komornickiego
(1932) i J. Pagaczewskiego (1937), liczne nawiązania do XVI-wiecznych dzieł wybitnych mistrzów włoskich, takich
jak Pietro, Tulio i Antonio Lombardo, świadczące o erudycji wykonawców XIX-wiecznych „podróbek". (Por. MOSSA-
KOWSKI, Zmiany ..., s. 223 i n.). Możemy się o tym przekonać porównując rysunek jednego z motywów antropo-
morficzno-roślinnych, wykonany w r. 1865, przed restauracją Kaplicy, z jego nową wersją z r. 1894 znajdującą się dziś
w Kaplicy, w której rozpoznano figurę „bogini obfitości z wężami" lub „Ceres-Demeter" (Zob. MOSSAKOWSKI,
Zmiany..., ryc. 1 a, b, s. 224). W tej nowej wersji odwołano się ze znawstwem do renesansowych wyobrażeń Ceres,
uwypuklając symboliczną funkcję jej XVI-wiecznych wizerunków i czyniąc ją jeszcze bardziej czytelną. Nie mamy
zatem prawa traktować XIX-wiecznych wariantów wyłącznie jako „fantazji na dowolny temat", które należałoby bez-
względnie wyłączyć z programu badań naukowych, nie uwzględniając przedtem roli, jaką pełnią w całościowym progra-
mie ikonograficznym dekoracji rzeźbiarskiej Kaplicy oraz XIX-wiecznego stanu badań nad tym dziełem. W związku
z przeprowadzoną ostatnio konserwacją Kaplicy, która sprecyzowała i określiła zakres zmian dokonanych w jej substan-
cji, warto zwrócić uwagę na fakt, że w XIX-wiecznych „przeróbkach" opartych na gruntownej wiedzy historycznej
kryją się cenne źródła informacji na temat pierwotnego stanu zniszczonych XVI-wiecznych fragmentów, których nie
należy lekceważyć.
6 J. BIAŁOSTOCKI, Nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej, [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 94 i n.