DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Dąbrowska-Smektała, Elżbieta; Franc̨ois, Geneviève [Contr.]: Pastorały średniowieczne w Polsce - uwagi na marginesie pracy Katarzyny Bogackiej Pastorały w Polsce XI-XVIII w.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0362
352
Elżbieta Dąbrowska, Genevieve Francois
OM[N]IS POTESTAS A DEO +. Druga obrączka
srebrna z niellowanym napisem: CONGREGA
DISPERSOS. H[U]MILES FOVE FRANGE
SUP[ER]BO[S] znajdowała się powyżej żelaznego
kolca pastorału. O ile trudno jest określić bardzo
zniszczoną wolutę (żałować należy, iż w wypadku
obu pastorałów nie dokonano szczegółowej analizy
kości, nie wiemy więc, czy są one wykonane z kła
słonia czy z kła morsa, co w znacznej mierze ułatwi-
łoby ustalenie ich proweniencji), o tyle nodus wyka-
zuje ikonograficzne analogie zarówno do kościanych
wyrobów z północnych Włoch jak i do metalowych
płytek zdobiących koliste świeczniki wykonane
w warsztatach w Fritzlar35 i zdaje się być dziełem tych
ostatnich z 2. połowy XI w.
Jak to w sposób przekonywający wykazał Alek-
sander Gieysztor36, obie datowane na 2. połowę XI
w., niellowane obrączki zdobiące pastorał tyniecki
nie pochodzą z tego samego warsztatu. Starsza, zło-
ta, nosi majuskułowy napis : OM[N]IS POTESTAS
A DEO+, tj. „wszelka władza [pochodzi] od Boga",
który wywodzi się z listu św. Pawła do Rzymian (13,
1), lecz nie jest jego fragmentem jak chce Autorka37.
Tekst ten, wielokrotnie powtarzany przez Ojców
Kościoła38 i komentatorów listów św. Pawła, nie
znajduje recepcji w średniowiecznych inskrypcjach.
Jedynie drugi żywot św. Waltera (zm. 1094), założy-
ciela i pierwszego opata benedyktyńskiego konwen-
tu w Pontoise pod Paryżem, napisany w w. Xll,
donosi, iż święty w czasie nadania inwestytury i wrę-
czania mu pastorału przez króla Filipa 1 (ok. 1072 r.)
powiedział, iż nie otrzymuje tego insygnium z ręki
króla, lecz tylko za jego pośrednictwem, gdyż wszel-
ka władza pochodzi tylko od Boga39. Także Kosmas
w swej Kronice Czechów, w opisie nieudanej próby
osadzenia przez księcia Wratysława na tronie bisku-
pim kapelana Lancza w r. 1068, podkreśla, iż wszelka
35 M. SCHULZE-DÓRRLAMM, FunfFragmente eines
Radleuchers (?), [w:] K. WEIDEMANN, Das Reich der
Salier, [Katalog wystawy], Mainz 1992, nr 11, 9, s. 404.
36 A. GIEYSZTOR, Zarys dziejówpisma łacińskiego, Warszawa
1973,s. 166,fig.58.
37 Non est enim potestas nisi a Deo: quae autem sunt,
a Deo ordinatae sunt. Epistoła beati Pauli apostoli ad Ro-
manos 13, 1.
38 Sancti Ambrosii Mediolanensis episcopi Expositio
Evangelii secundum Lucam, IV, 29, P.L. 15 szp. 1620B;
Augustinus Hipponensis, Sermones ad fratres in Eremo
commorantes, et quosdam alios, P.L. 40, szp. 1244.
39 Te enim posuit Dominus rectorem et ducem populo suo,
unde dicit Apostolus: «Non est potestas nisi a Deo. Que
autem sunt, a Deo ordinata sunt», Fita secunda S. Gualte-
ri, wyd. J. Depoin, [w:] Cartulaire de 1'abbaye de
S. Martin de Pontoise, Pontoise 1895,s. 191;D. MISONNE,
władza pochodzi od Boga i tylko Bóg może wyzna-
czyć biskupa, a nie książę40. Inskrypcja tyniecka ma
zatem charakter polityczny i wyraża przewodnie
idee reformy gregoriańskiej.
Napis na dolnej srebrnej obrączce pastora-
łu CONGREGA DISPERSOS H[U]MILES FOVE
FRANGE SUP[ER]BO[S] tzn. ,jednocz rozproszo-
nych, pokornych wspieraj, poskramiaj pysznych" -
nawiązuje do obowiązków opata i wywodzi się z roz-
działu Jaki powinien być opat Reguły św. Benedykta
z Nursji. Nie udało się nam odnaleźć identycznej
z tyniecką inskrypcji, niemniej na wielu pastorałach
biskupich czy opackich, znajdujemy napisy o podob-
nej, choć nieco inaczej wyrażonej, treści41.
Niestety, umieszczone na pastorale inskrypcje nie
udzielają nam żadnych informacji o osobie pochowa-
nej w grobie nr 8 w Tyńcu. Grób ten, którego kon-
tekst archeologiczny pozwala go datować na połowę
w. X1142, stanowi jedną z wielkich zagadek polskiej
archeologii. Usytuowany w miejscu honorowym,
obok' grobowca opackiego, przykrytego wyraźnie
wyodrębnioną w posadzce płytą, jest pochówkiem
wziemnym, bez trumny i kamiennej obudowy, nie-
zaznaczonym na powierzchni. Pochowany w nim
zmarły ubrany w przetykane złotymi nićmi szaty
pontyfikalne, zaopatrzony został w zniszczony już
nieco pastorał, ale wykonany częściowo ze złota
i kości słoniowej, oraz w szczerozłote kielich i pate-
nę. Pastorały z kości słoniowej, a zwłaszcza w opra-
wie ze złota, były bardzo rzadko składane do
grobów a znaleziska złotych kielichów i paten zna-
my jedynie z dwóch pochówków arcybiskupów Tre-
wiru - Ruodberta (zm. 956) i Popona z Bambergu
(zm. 1047)43. Nie wiemy, czy w tym czasie opactwo
tynieckie posiadało w ogóle złote naczynia sakralne,
katedra krakowska według inwentarza z r. 1101 ma ich
tylko cztery (inwentarz z r. 1110 wymienia ich
Gauthier (saint) abbe de Saint-Martin de Pontoise (+1095),
Dictionnaire d'histoire et de geographie d'Eglise, t. XX,
Louvain 1984, szp. 107-109.
4 ° Sedfrustratur sinistra intencio ducis, quia omnis pote-
stas a Deo est, et esse praesul non potest, cui a Deo pra-
edestinatum aut permissum est, COSMAS PRAGENSIS,
Cosmae Chronica Bohenorum, 11 22, wyd. R. Kópke, Mo-
numenta Germaniae Historica Scriptores (dalej MGH SS),
t.lX,s. 84.
41 Np. COLLIGE. SUSTENTA. VAGA. STIMULA.
MORBIDA. LENTA na pastorale z opactwa św. św. Ulri-
cha i Afry w Augsburgu, J.-J. MARQUET DE VASSE-
LOT, Les crosses limousines du XIIIe siecle, Paris 1941,
nr 194, s. 322.
42 ŻUROWSKA, op. cit, s. 102-103.
43 F. RONIG, Schatzkunst Trier, Trier 1984, nr. 20 i 21,
s.93-95.
Elżbieta Dąbrowska, Genevieve Francois
OM[N]IS POTESTAS A DEO +. Druga obrączka
srebrna z niellowanym napisem: CONGREGA
DISPERSOS. H[U]MILES FOVE FRANGE
SUP[ER]BO[S] znajdowała się powyżej żelaznego
kolca pastorału. O ile trudno jest określić bardzo
zniszczoną wolutę (żałować należy, iż w wypadku
obu pastorałów nie dokonano szczegółowej analizy
kości, nie wiemy więc, czy są one wykonane z kła
słonia czy z kła morsa, co w znacznej mierze ułatwi-
łoby ustalenie ich proweniencji), o tyle nodus wyka-
zuje ikonograficzne analogie zarówno do kościanych
wyrobów z północnych Włoch jak i do metalowych
płytek zdobiących koliste świeczniki wykonane
w warsztatach w Fritzlar35 i zdaje się być dziełem tych
ostatnich z 2. połowy XI w.
Jak to w sposób przekonywający wykazał Alek-
sander Gieysztor36, obie datowane na 2. połowę XI
w., niellowane obrączki zdobiące pastorał tyniecki
nie pochodzą z tego samego warsztatu. Starsza, zło-
ta, nosi majuskułowy napis : OM[N]IS POTESTAS
A DEO+, tj. „wszelka władza [pochodzi] od Boga",
który wywodzi się z listu św. Pawła do Rzymian (13,
1), lecz nie jest jego fragmentem jak chce Autorka37.
Tekst ten, wielokrotnie powtarzany przez Ojców
Kościoła38 i komentatorów listów św. Pawła, nie
znajduje recepcji w średniowiecznych inskrypcjach.
Jedynie drugi żywot św. Waltera (zm. 1094), założy-
ciela i pierwszego opata benedyktyńskiego konwen-
tu w Pontoise pod Paryżem, napisany w w. Xll,
donosi, iż święty w czasie nadania inwestytury i wrę-
czania mu pastorału przez króla Filipa 1 (ok. 1072 r.)
powiedział, iż nie otrzymuje tego insygnium z ręki
króla, lecz tylko za jego pośrednictwem, gdyż wszel-
ka władza pochodzi tylko od Boga39. Także Kosmas
w swej Kronice Czechów, w opisie nieudanej próby
osadzenia przez księcia Wratysława na tronie bisku-
pim kapelana Lancza w r. 1068, podkreśla, iż wszelka
35 M. SCHULZE-DÓRRLAMM, FunfFragmente eines
Radleuchers (?), [w:] K. WEIDEMANN, Das Reich der
Salier, [Katalog wystawy], Mainz 1992, nr 11, 9, s. 404.
36 A. GIEYSZTOR, Zarys dziejówpisma łacińskiego, Warszawa
1973,s. 166,fig.58.
37 Non est enim potestas nisi a Deo: quae autem sunt,
a Deo ordinatae sunt. Epistoła beati Pauli apostoli ad Ro-
manos 13, 1.
38 Sancti Ambrosii Mediolanensis episcopi Expositio
Evangelii secundum Lucam, IV, 29, P.L. 15 szp. 1620B;
Augustinus Hipponensis, Sermones ad fratres in Eremo
commorantes, et quosdam alios, P.L. 40, szp. 1244.
39 Te enim posuit Dominus rectorem et ducem populo suo,
unde dicit Apostolus: «Non est potestas nisi a Deo. Que
autem sunt, a Deo ordinata sunt», Fita secunda S. Gualte-
ri, wyd. J. Depoin, [w:] Cartulaire de 1'abbaye de
S. Martin de Pontoise, Pontoise 1895,s. 191;D. MISONNE,
władza pochodzi od Boga i tylko Bóg może wyzna-
czyć biskupa, a nie książę40. Inskrypcja tyniecka ma
zatem charakter polityczny i wyraża przewodnie
idee reformy gregoriańskiej.
Napis na dolnej srebrnej obrączce pastora-
łu CONGREGA DISPERSOS H[U]MILES FOVE
FRANGE SUP[ER]BO[S] tzn. ,jednocz rozproszo-
nych, pokornych wspieraj, poskramiaj pysznych" -
nawiązuje do obowiązków opata i wywodzi się z roz-
działu Jaki powinien być opat Reguły św. Benedykta
z Nursji. Nie udało się nam odnaleźć identycznej
z tyniecką inskrypcji, niemniej na wielu pastorałach
biskupich czy opackich, znajdujemy napisy o podob-
nej, choć nieco inaczej wyrażonej, treści41.
Niestety, umieszczone na pastorale inskrypcje nie
udzielają nam żadnych informacji o osobie pochowa-
nej w grobie nr 8 w Tyńcu. Grób ten, którego kon-
tekst archeologiczny pozwala go datować na połowę
w. X1142, stanowi jedną z wielkich zagadek polskiej
archeologii. Usytuowany w miejscu honorowym,
obok' grobowca opackiego, przykrytego wyraźnie
wyodrębnioną w posadzce płytą, jest pochówkiem
wziemnym, bez trumny i kamiennej obudowy, nie-
zaznaczonym na powierzchni. Pochowany w nim
zmarły ubrany w przetykane złotymi nićmi szaty
pontyfikalne, zaopatrzony został w zniszczony już
nieco pastorał, ale wykonany częściowo ze złota
i kości słoniowej, oraz w szczerozłote kielich i pate-
nę. Pastorały z kości słoniowej, a zwłaszcza w opra-
wie ze złota, były bardzo rzadko składane do
grobów a znaleziska złotych kielichów i paten zna-
my jedynie z dwóch pochówków arcybiskupów Tre-
wiru - Ruodberta (zm. 956) i Popona z Bambergu
(zm. 1047)43. Nie wiemy, czy w tym czasie opactwo
tynieckie posiadało w ogóle złote naczynia sakralne,
katedra krakowska według inwentarza z r. 1101 ma ich
tylko cztery (inwentarz z r. 1110 wymienia ich
Gauthier (saint) abbe de Saint-Martin de Pontoise (+1095),
Dictionnaire d'histoire et de geographie d'Eglise, t. XX,
Louvain 1984, szp. 107-109.
4 ° Sedfrustratur sinistra intencio ducis, quia omnis pote-
stas a Deo est, et esse praesul non potest, cui a Deo pra-
edestinatum aut permissum est, COSMAS PRAGENSIS,
Cosmae Chronica Bohenorum, 11 22, wyd. R. Kópke, Mo-
numenta Germaniae Historica Scriptores (dalej MGH SS),
t.lX,s. 84.
41 Np. COLLIGE. SUSTENTA. VAGA. STIMULA.
MORBIDA. LENTA na pastorale z opactwa św. św. Ulri-
cha i Afry w Augsburgu, J.-J. MARQUET DE VASSE-
LOT, Les crosses limousines du XIIIe siecle, Paris 1941,
nr 194, s. 322.
42 ŻUROWSKA, op. cit, s. 102-103.
43 F. RONIG, Schatzkunst Trier, Trier 1984, nr. 20 i 21,
s.93-95.