DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Dąbrowska-Smektała, Elżbieta; Franc̨ois, Geneviève [Contr.]: Pastorały średniowieczne w Polsce - uwagi na marginesie pracy Katarzyny Bogackiej Pastorały w Polsce XI-XVIII w.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49519#0364
354
Elżbieta Dąbrowska, Genevieve Francis
Archidiecezji Warszawskiej. Krzywaśń tego pastora-
łu, pozbawiona nodusa, ma podwójnie skręconą
wolutę z wyobrażeniem baranka z laską zakończoną
chorągiewką, atakowanego przez węża. K. Bogacka
nie zajmuje się proweniencją tego zabytku, nie zna
też literatury przedmiotu dotyczącej późnoromań-
skich pastorałów z kości słoniowej53. Stąd też nie
wie, iż będący obecnie w posiadaniu Muzeum Archi-
diecezji Warszawskiej pastorał, u schyłku XIX i w
początkach XX w. znajdował się w Paryżu w kolek-
cji Sigismond Bardac, a w 1900 r. był eksponowany
na „Wystawie retrospektywnej sztuki francuskiej"
w Petit Palais54. Niestety, jak dotąd nie udało się
prześledzić jego dalszych losów aż do pojawienia
się w Warszawie. Pastorał z kolekcji Bardac został
szczegółowo określony i opisany w podstawowej dla
znajomości wyrobów z kości słoniowej tego czasu
monografii Percy B. Cott55, jako dzieło warsztatów
sycylijsko-arabskich (tzn. rzemieślników arabskich
pracujących na zapotrzebowanie dworu sycylijskie-
go) z XII w. Trudno więc się zgodzić z określeniem,
iż pastorał ten powstał w południowych Niemczech.
Za datowaniem na koniec XII lub XIII w. przema-
wiałoby jedynie znaczne podobieństwo do przecho-
wywanego w skarbcu klasztoru sióstr Notre-Dame
w Namur pastorału mającego pochodzić z daru
biskupa Akry, późniejszego kardynała Jacques de Vi-
try (zm. 1240)56. A także do pastorału przypisywane-
go św. Lupusowi przechowywanego w katedrze
53 Np. A. GOLDSCHMIDT, Die Elfenbeinskulpturen aus
der Romanischen Zeit, 11-13. Jahrhundert, Berlin 1926
(2 wyd. 1975); P.B.COTT, Siculo-arabic Ivories, Princ-
down 1939; D. GABORIT-CHOPIN, Ivoires du Moyen
Age Occidental, Fribourg 1978; id., Musee du Louvre,
Departement des objets d'art. Catalogue. Ivoires
medievaux Ve-XVe siecle, Paris 2003, s. 206,222-226.
54 Petit Palais de Champs Elysees. Exposition retrospecti-
ve del'artfranęais des origines d 1800, Paris 1900, s. 32.
55 COTT, op. cit., nr 148, s. 53, tabl. 60.
56 F. COURTOY, Le Tresor du prieure d'0ignies aux
Soturs de Notre-Dame a Namur et l'OEuvre du frere
Hugo, „Bulletin de la Commission royale des monuments
et des sites", III, 1952, s. 125-254.
56a H. BATAULT, Notice sur une crosse en ivoire, une
croix processionnelle et un chandelier en bronze, de
l'epoque romane, „Memoires de la societe d'histoire
et d'archeologie de Chalon-sur-Saone", IV/1, 1860,
s. 16-21, tabl. II.
57 W inwentarzach prioratu z lat 1628, 1648 i 1818 pasto-
rał ten wzmiankowany jest zawsze jako należący do kardy-
nała de Vitry (COURTOY, op. cit., s. 252-254).
Z późno zapisanej tradycji dowiadujemy się, iż Jacques de
Vitry ofiarował prioratowi d'Oignies swoje paramenty litur-
giczne, w tym pastorał z kości słoniowej (V. BELIERE,
Monasticon Belge, Liege 1890, s. 451-452; E. PONCE-
Saint-Vicent w Chalon-sur-Saone datowanego na 1.
połowę XIII w.56a Atrybucja pastorału z Namur57, bę-
dącego również dziełem warsztatów sycylijskich, nie
jest jednak w pełni udowodniona. Danielle Gaborit-
Chopin58 skłonna jest go zaliczyć do grupy przejścio-
wej pomiędzy wytworami warsztatów sycylijskich
a późniejszymi gotyckimi pastorałami z kości produ-
kowanymi na terenie Italii59.
Znalezione w Polsce metalowe krzywaśnie pa-
storałów z wieków XI, XII i XIII (za wyjątkiem
limuzyjskich) trudno uznać za dzieła rzemiosła arty-
stycznego. Są to prymitywne wyroby metalowe,
mające co prawda krzywaśń i nodus, które w najlep-
szym wypadku mogą być bardzo nieudolnymi naśla-
downictwami niezachowanych do naszych czasów
insygniów. Znaleziono je w fachowo wyeksplorowa-
nych przez archeologów grobach (z wyjątkiem
Gniezna), toteż przy ustalaniu ich chronologii słusz-
niej byłoby się oprzeć na ustaleniach stratygraficz-
nych, niż na analizie ich formy, która w wypadku
przedmiotów tak prymitywnych może być zawodna.
W Poznaniu groby: nr 73 - zawierający ołowiany
pastorał, nr 93 - ze srebrnym pastorałem oraz grób
nr 111 -z żelaznym pastorałem (inkrustowanym sre-
brem czy też posrebrzanym) oraz pierścieniem pie-
czętnym, któregoś z biskupów Boguchwałów60,
mieszczą się stratygraficznie w obrębie warstwy III,
datowanej przez Krystynę Józefowiczówną na czas
od schyłku XI do około połowy XIII w. Wśród nich
LET, Chartes du priore de 'Oignies, vol. I, „Annales de la
Societe archeologique de Namur", 31, 1913, s. 102).
58 GABORIT-CHOPIN, Ivoires medievaux..., s. 206,
222-226.
59 Dla porządku należy dodać, iż cytowany przez K.Bo-
gacką pastorał z kolekcji Ch. Stein (po przejściu przez
kolekcje de Behague i de Ganay) znajduje się obecnie w
Luwrze nr inw. OA 11277 i jest datowany na połowę lub
2. połowę XII w. (a nie jak chce Autorka na początek XIII).
Na połowę XII w. nie zaś na XI w., datowany jest
pastorał z Luwru nr. inw. OA 11150, GABORIT-CHO-
PIN, lvoires medievaux ..., s. 223-224.
60 Nie można się zgodzić z K. Bogacką (op. cit., s. 92-93),
iż odkryty w Poznaniu grób nr 93, zawierający srebrny
pastorał i sygnetowy pierścień, krył w sobie zwłoki bisku-
pa Boguchwała II. Napis na tarczy pierścienia S[igillum]
BOGUPHALI EP[iscopi] POZN[aniensi], nie określa czy
chodzi o Boguchwała 11 (zm. 1253), czy też o jego następ-
cę Boguchwała III (zm. 1253/1264). Przypuszczenia Au-
torki, iż jeśli omawianego biskupa złożono do grobu
z jego własnym pierścieniem pieczętnym, to używał on za
życia srebrnego pastorału znalezionego w jego grobie,
a zwłaszcza, iż Boguchwał II w dowód swoich zasług przy
przebudowie katedry otrzymał do grobu insygnia „praw-
dziwe", są całkowicie dowolne i nie znajdują poparcia
w literaturze przedmiotu.
Elżbieta Dąbrowska, Genevieve Francis
Archidiecezji Warszawskiej. Krzywaśń tego pastora-
łu, pozbawiona nodusa, ma podwójnie skręconą
wolutę z wyobrażeniem baranka z laską zakończoną
chorągiewką, atakowanego przez węża. K. Bogacka
nie zajmuje się proweniencją tego zabytku, nie zna
też literatury przedmiotu dotyczącej późnoromań-
skich pastorałów z kości słoniowej53. Stąd też nie
wie, iż będący obecnie w posiadaniu Muzeum Archi-
diecezji Warszawskiej pastorał, u schyłku XIX i w
początkach XX w. znajdował się w Paryżu w kolek-
cji Sigismond Bardac, a w 1900 r. był eksponowany
na „Wystawie retrospektywnej sztuki francuskiej"
w Petit Palais54. Niestety, jak dotąd nie udało się
prześledzić jego dalszych losów aż do pojawienia
się w Warszawie. Pastorał z kolekcji Bardac został
szczegółowo określony i opisany w podstawowej dla
znajomości wyrobów z kości słoniowej tego czasu
monografii Percy B. Cott55, jako dzieło warsztatów
sycylijsko-arabskich (tzn. rzemieślników arabskich
pracujących na zapotrzebowanie dworu sycylijskie-
go) z XII w. Trudno więc się zgodzić z określeniem,
iż pastorał ten powstał w południowych Niemczech.
Za datowaniem na koniec XII lub XIII w. przema-
wiałoby jedynie znaczne podobieństwo do przecho-
wywanego w skarbcu klasztoru sióstr Notre-Dame
w Namur pastorału mającego pochodzić z daru
biskupa Akry, późniejszego kardynała Jacques de Vi-
try (zm. 1240)56. A także do pastorału przypisywane-
go św. Lupusowi przechowywanego w katedrze
53 Np. A. GOLDSCHMIDT, Die Elfenbeinskulpturen aus
der Romanischen Zeit, 11-13. Jahrhundert, Berlin 1926
(2 wyd. 1975); P.B.COTT, Siculo-arabic Ivories, Princ-
down 1939; D. GABORIT-CHOPIN, Ivoires du Moyen
Age Occidental, Fribourg 1978; id., Musee du Louvre,
Departement des objets d'art. Catalogue. Ivoires
medievaux Ve-XVe siecle, Paris 2003, s. 206,222-226.
54 Petit Palais de Champs Elysees. Exposition retrospecti-
ve del'artfranęais des origines d 1800, Paris 1900, s. 32.
55 COTT, op. cit., nr 148, s. 53, tabl. 60.
56 F. COURTOY, Le Tresor du prieure d'0ignies aux
Soturs de Notre-Dame a Namur et l'OEuvre du frere
Hugo, „Bulletin de la Commission royale des monuments
et des sites", III, 1952, s. 125-254.
56a H. BATAULT, Notice sur une crosse en ivoire, une
croix processionnelle et un chandelier en bronze, de
l'epoque romane, „Memoires de la societe d'histoire
et d'archeologie de Chalon-sur-Saone", IV/1, 1860,
s. 16-21, tabl. II.
57 W inwentarzach prioratu z lat 1628, 1648 i 1818 pasto-
rał ten wzmiankowany jest zawsze jako należący do kardy-
nała de Vitry (COURTOY, op. cit., s. 252-254).
Z późno zapisanej tradycji dowiadujemy się, iż Jacques de
Vitry ofiarował prioratowi d'Oignies swoje paramenty litur-
giczne, w tym pastorał z kości słoniowej (V. BELIERE,
Monasticon Belge, Liege 1890, s. 451-452; E. PONCE-
Saint-Vicent w Chalon-sur-Saone datowanego na 1.
połowę XIII w.56a Atrybucja pastorału z Namur57, bę-
dącego również dziełem warsztatów sycylijskich, nie
jest jednak w pełni udowodniona. Danielle Gaborit-
Chopin58 skłonna jest go zaliczyć do grupy przejścio-
wej pomiędzy wytworami warsztatów sycylijskich
a późniejszymi gotyckimi pastorałami z kości produ-
kowanymi na terenie Italii59.
Znalezione w Polsce metalowe krzywaśnie pa-
storałów z wieków XI, XII i XIII (za wyjątkiem
limuzyjskich) trudno uznać za dzieła rzemiosła arty-
stycznego. Są to prymitywne wyroby metalowe,
mające co prawda krzywaśń i nodus, które w najlep-
szym wypadku mogą być bardzo nieudolnymi naśla-
downictwami niezachowanych do naszych czasów
insygniów. Znaleziono je w fachowo wyeksplorowa-
nych przez archeologów grobach (z wyjątkiem
Gniezna), toteż przy ustalaniu ich chronologii słusz-
niej byłoby się oprzeć na ustaleniach stratygraficz-
nych, niż na analizie ich formy, która w wypadku
przedmiotów tak prymitywnych może być zawodna.
W Poznaniu groby: nr 73 - zawierający ołowiany
pastorał, nr 93 - ze srebrnym pastorałem oraz grób
nr 111 -z żelaznym pastorałem (inkrustowanym sre-
brem czy też posrebrzanym) oraz pierścieniem pie-
czętnym, któregoś z biskupów Boguchwałów60,
mieszczą się stratygraficznie w obrębie warstwy III,
datowanej przez Krystynę Józefowiczówną na czas
od schyłku XI do około połowy XIII w. Wśród nich
LET, Chartes du priore de 'Oignies, vol. I, „Annales de la
Societe archeologique de Namur", 31, 1913, s. 102).
58 GABORIT-CHOPIN, Ivoires medievaux..., s. 206,
222-226.
59 Dla porządku należy dodać, iż cytowany przez K.Bo-
gacką pastorał z kolekcji Ch. Stein (po przejściu przez
kolekcje de Behague i de Ganay) znajduje się obecnie w
Luwrze nr inw. OA 11277 i jest datowany na połowę lub
2. połowę XII w. (a nie jak chce Autorka na początek XIII).
Na połowę XII w. nie zaś na XI w., datowany jest
pastorał z Luwru nr. inw. OA 11150, GABORIT-CHO-
PIN, lvoires medievaux ..., s. 223-224.
60 Nie można się zgodzić z K. Bogacką (op. cit., s. 92-93),
iż odkryty w Poznaniu grób nr 93, zawierający srebrny
pastorał i sygnetowy pierścień, krył w sobie zwłoki bisku-
pa Boguchwała II. Napis na tarczy pierścienia S[igillum]
BOGUPHALI EP[iscopi] POZN[aniensi], nie określa czy
chodzi o Boguchwała 11 (zm. 1253), czy też o jego następ-
cę Boguchwała III (zm. 1253/1264). Przypuszczenia Au-
torki, iż jeśli omawianego biskupa złożono do grobu
z jego własnym pierścieniem pieczętnym, to używał on za
życia srebrnego pastorału znalezionego w jego grobie,
a zwłaszcza, iż Boguchwał II w dowód swoich zasług przy
przebudowie katedry otrzymał do grobu insygnia „praw-
dziwe", są całkowicie dowolne i nie znajdują poparcia
w literaturze przedmiotu.