DOI article:
Nestorow, Rafał: Treści ideowe mauzoleum Sieniawskich w Brzeżanach
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.49518#0178
168
Rafał Nestorów
nie ujrzysz różnicy// Od złotych komnat, gdzie mieszkała Bona;// Pan Brzeżan lubi żyć
w królewskim dworze, // Co ma król polski i szlachcic mieć może//.
Na wschód od miasta na wyspie zbudowano obszerny zamek-siedzibę rodową Sie-
niawskich. Zamek założono na rzucie pięcioboku z trzema basztami. Od strony południo-
wej do dziedzińca przylegały murowane pomieszczenia mieszkalne z cylindryczną basteją
i bramą wjazdową; przy północnej stronie znajdował się obszerny drewniany obiekt
z basztą; od zachodu mur kurtyny z basztą graniastą, od wschodu zaś dopełnianie formy
pięcioboku tworzył gruby mur, przy tej kurtynie w południowo-wschodnim narożniku
usytuowany jest kościół zamkowy4 (il. 2).
Od momentu założenia Brzeżany stanowiły centrum administracyjne dóbr latyfundium
ruskiego Sieniawskich oraz centrum klucza brzeżańskiego. Ponadto pełniły funkcję mia-
sta rezydencjonalnego Sieniawskich, z którego nadzorowano ich dobra, rozrzucone na
przełomie XVII i XVIII w. po niemal całej Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Sam
kompleks dóbr ruskich liczył co najmniej 35 miast i 345 osad wiejskich położonych
w dorzeczach Sanu, Dniestru i Bohu5.
Kościół zamkowy w Brzeżanach nie był dotąd rozpatrywany jako mauzoleum rodowe.
Autorzy traktowali oddzielnie architekturę i wyposażenie wnętrza, nie zwracając na ogół
uwagi na związane z nimi treści ideowe6. W niniejszym opracowaniu posłużono się termi-
nem kościoła-mauzoleum w rozumieniu zaproponowanym przez Piotra Krasnego7. Zda-
niem tego badacza za kościół mauzoleum można uznać tylko taką świątynię, która została
wybudowana z zamiarem przeznaczenia jej na miejsce pochówku określonej grupy zmar-
łych, czyli stanowiącej rodzaj pomnika. Na terenie Rzeczypospolitej taką funkcje pełniły
przede wszystkim świątynie otoczone indywidualnym patronatem możnych rodów. Ich
protektorzy mieli zapewnione wyłączne prawo do pochówków (tzw. ius cryptaej, z czego
korzystali najczęściej w siedzibach rodowych dla podkreślenia znaczenia i tradycji swego
rodu. W grobowych kościołach rodowych eksponowano wyraźnie elementy kommemora-
tywne, które stanowiły swoistą dominantę w przestrzennej kompozycji wnętrza8.
W czasach nowożytnych dążono do tego, aby funkcja sepulkralna była wyeksponowa-
na nie tylko poprzez okazałe nagrobki czy epitafia, lecz także zakodowana w określonym
kształcie budowli. Takiemu traktowaniu architektury sprzyjała coraz powszechniejsza
znajomość symboliki budowli rozprzestrzeniająca się poprzez licznie drukowane traktaty
z zakresu architektury i teologii9. Kościół zamkowy w Brzeżanach jest - jak sądzę - udaną
realizacją takiego zamierzenia (il. 1,3, 4).
4 CZARNECKI, op. cit., s. 7; MACISZEWSKI, Zamek..., s. 8; Kazimierz KUŚNIERZ, „Zarys rozwoju przestrzennego
Brzeżan w XVI i XVII wieku”, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, 17, 1983, s. 101; id. Sieniawa. Założenie
rezydencjonałne Sieniawskich. Rozwój przestrzenny w XVII oraz XVIII wieku, Rzeszów 1984, s. 53-60.
5 KUŚNIERZ, Zarys rozwoju..., s. 100-101. Andrzej K. LINK-LENCZOWSKI, „Sieniawski Adam Mikołaj (1666-
1726), hetman wielki kor., kasztelan krakowski”, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Kraków 1996, s. 113.
6 Stan badan nad kaplicą zamkową podaje NESTORÓW, Mauzoleum..., s. 2-8. Większość literatury do Brzeżan zebrała
Agnieszka BIEDRZYCKA, Bibliografia pomników kultury dawnych kresów południowo-wschodniej Rzeczypospolitej,
Kraków 2000, s. 48-51. Zob. też Roman AFTANAZY, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 7:
Województwo ruskie. Ziemia halicka i lwowska, Wrocław 1996, s. 266-280.
7 Piotr KRASNY, „Krzyżowo-kopułowe kościoły-mauzolea w Polsce w pierwszej połowie wieku XVII”, Zeszyty Na-
ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Historii Sztuki, z. 20, 1992, s. 27-28. Definicję Krasnego przyjął również
dla swych rozważań Piotr GRYGLEWSKI, Tetusta Monumentu. Szlacheckie mauzoleum od połowy XV do XVII w,
Łódź 2002, s. 7.
8 Adam MIŁOBĘDZKI, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 63 przyp. 4. KRASNY, op. cit, s. 27-28.
9 Zwraca na to uwagę KRASNY, op. cit., s. 28.
Rafał Nestorów
nie ujrzysz różnicy// Od złotych komnat, gdzie mieszkała Bona;// Pan Brzeżan lubi żyć
w królewskim dworze, // Co ma król polski i szlachcic mieć może//.
Na wschód od miasta na wyspie zbudowano obszerny zamek-siedzibę rodową Sie-
niawskich. Zamek założono na rzucie pięcioboku z trzema basztami. Od strony południo-
wej do dziedzińca przylegały murowane pomieszczenia mieszkalne z cylindryczną basteją
i bramą wjazdową; przy północnej stronie znajdował się obszerny drewniany obiekt
z basztą; od zachodu mur kurtyny z basztą graniastą, od wschodu zaś dopełnianie formy
pięcioboku tworzył gruby mur, przy tej kurtynie w południowo-wschodnim narożniku
usytuowany jest kościół zamkowy4 (il. 2).
Od momentu założenia Brzeżany stanowiły centrum administracyjne dóbr latyfundium
ruskiego Sieniawskich oraz centrum klucza brzeżańskiego. Ponadto pełniły funkcję mia-
sta rezydencjonalnego Sieniawskich, z którego nadzorowano ich dobra, rozrzucone na
przełomie XVII i XVIII w. po niemal całej Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Sam
kompleks dóbr ruskich liczył co najmniej 35 miast i 345 osad wiejskich położonych
w dorzeczach Sanu, Dniestru i Bohu5.
Kościół zamkowy w Brzeżanach nie był dotąd rozpatrywany jako mauzoleum rodowe.
Autorzy traktowali oddzielnie architekturę i wyposażenie wnętrza, nie zwracając na ogół
uwagi na związane z nimi treści ideowe6. W niniejszym opracowaniu posłużono się termi-
nem kościoła-mauzoleum w rozumieniu zaproponowanym przez Piotra Krasnego7. Zda-
niem tego badacza za kościół mauzoleum można uznać tylko taką świątynię, która została
wybudowana z zamiarem przeznaczenia jej na miejsce pochówku określonej grupy zmar-
łych, czyli stanowiącej rodzaj pomnika. Na terenie Rzeczypospolitej taką funkcje pełniły
przede wszystkim świątynie otoczone indywidualnym patronatem możnych rodów. Ich
protektorzy mieli zapewnione wyłączne prawo do pochówków (tzw. ius cryptaej, z czego
korzystali najczęściej w siedzibach rodowych dla podkreślenia znaczenia i tradycji swego
rodu. W grobowych kościołach rodowych eksponowano wyraźnie elementy kommemora-
tywne, które stanowiły swoistą dominantę w przestrzennej kompozycji wnętrza8.
W czasach nowożytnych dążono do tego, aby funkcja sepulkralna była wyeksponowa-
na nie tylko poprzez okazałe nagrobki czy epitafia, lecz także zakodowana w określonym
kształcie budowli. Takiemu traktowaniu architektury sprzyjała coraz powszechniejsza
znajomość symboliki budowli rozprzestrzeniająca się poprzez licznie drukowane traktaty
z zakresu architektury i teologii9. Kościół zamkowy w Brzeżanach jest - jak sądzę - udaną
realizacją takiego zamierzenia (il. 1,3, 4).
4 CZARNECKI, op. cit., s. 7; MACISZEWSKI, Zamek..., s. 8; Kazimierz KUŚNIERZ, „Zarys rozwoju przestrzennego
Brzeżan w XVI i XVII wieku”, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, 17, 1983, s. 101; id. Sieniawa. Założenie
rezydencjonałne Sieniawskich. Rozwój przestrzenny w XVII oraz XVIII wieku, Rzeszów 1984, s. 53-60.
5 KUŚNIERZ, Zarys rozwoju..., s. 100-101. Andrzej K. LINK-LENCZOWSKI, „Sieniawski Adam Mikołaj (1666-
1726), hetman wielki kor., kasztelan krakowski”, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Kraków 1996, s. 113.
6 Stan badan nad kaplicą zamkową podaje NESTORÓW, Mauzoleum..., s. 2-8. Większość literatury do Brzeżan zebrała
Agnieszka BIEDRZYCKA, Bibliografia pomników kultury dawnych kresów południowo-wschodniej Rzeczypospolitej,
Kraków 2000, s. 48-51. Zob. też Roman AFTANAZY, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 7:
Województwo ruskie. Ziemia halicka i lwowska, Wrocław 1996, s. 266-280.
7 Piotr KRASNY, „Krzyżowo-kopułowe kościoły-mauzolea w Polsce w pierwszej połowie wieku XVII”, Zeszyty Na-
ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Historii Sztuki, z. 20, 1992, s. 27-28. Definicję Krasnego przyjął również
dla swych rozważań Piotr GRYGLEWSKI, Tetusta Monumentu. Szlacheckie mauzoleum od połowy XV do XVII w,
Łódź 2002, s. 7.
8 Adam MIŁOBĘDZKI, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 63 przyp. 4. KRASNY, op. cit, s. 27-28.
9 Zwraca na to uwagę KRASNY, op. cit., s. 28.