Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (69.2007)

RECENZJE

137

litewsko-białoruskich na podstawie wzorów Thona.
Warto wspomnnieć o budowie według projektu sa-
mego Thona okazałej cerkwi z 12 kopułami w Karo-
linie w guberni augustowskiej dla staroobrzędow-
ców (filiponów) (1846-51). Architekturą tej cerkwi
zachwycił się inwentaryzator starożytności Kazi-
mierz Stronczyńskh choć to była budowla świeżo
wzniesiona**. Charakterystycznym aktem było wy-
budowanie okazałego soboru Św. Mikołaja
w Brześciu Litewskim w miejscu cerkwi, w której
podpisano akt unii kościelnej w 1596 r. (1856-1879,
arch. Dawid I. Grimm).
Wiele miejsca poświęcił Piotr Krasny kształto-
waniu planów i brył cerkwi prawosławnych i unic-
kich. W okresie nowożytnym na obszarze Rusi
Koronnej przyjęły się w świątyniach obydwu ob-
rządków układy podłużne, trójdzielne z trzema ko-
pułami, największą nad środkową nawą. Czymś
wyjątkowym były na terenie Wołynia dwie cerkwie
na planie krzyża greckiego z pięcioma kopułami,
nawiązujące do cerkwi wschodnich o genezie bizan-
tyjskiej. Sąto: prawosławna w Niskieniczach funda-
cji wojewody Adama Kisiela (uk. 1653) i unicka
w Poddębcach (1745). W bryłę cerkwi bazylianów
w Poddębcach, z wieżyczkami na narożach ramion
krzyża, domyślałem się symbolicznego odwzorowa-
nia starożytnej Jerozolimy^. Do tych dwu przykła-
dów należy dołączyć murowaną cerkiew unicką
w Tajkurach na Wołyniu, fundacji Pepłowskich
(1731). Do kwadratowego środkowego korpusu
nawy, nakrytej ośmioboczną kopułą na tamburze,
przylegają krótkie ramiona zwieńczone sześcio-
bocznymi kopułkami. Rzecz znamienna, iż kościół
parafialny, ufundowany nieco wcześniej przez Waw-
rzyńca Pepłowskiego wojewodę podolskiego
(1710), jednonawowy, otrzymał po bokach dwie ni-
skie wieloboczne kaplice, przypominające cerkiew-
ne kryłosy. W związku z tym pojawiają się dwa
zagadnienia: finansowania budowy przez tych sa-
mych fundatorów zarówno kościoła, jak i cerkwi
oraz wspólnych elementów architektury sakralnej
tych dwu obrządków. Obydwie te kwestie general-
nie nie uszły uwagi autora rozprawy.
Pozostaje nadal do rozważenia problem katedry
Św. Jura we Lwowie i zmiana układu podłużnego,
trójkopułowego, na plan krzyża greckiego z pięcio-
ma kopułami, wielką pośrodku i mniejszymi nad
kapliczkami między ramionami krzyża. Pierwotne
*^ Kazimierz STRONCZYŃSK1, OpTsy zańytłów ytaro-
żyńroycz w GMńgr/rzTMgMytowykig/', 1855, s. 143 (Biblio-
teka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, rkps
243).
^ Jerzy KOWALCZYK, „Elementy Świątyni Salomona
w kościołach nowożytnych w Polsce", [w:] Tgmzońwa
w łrdtMrze red. Piotr PASZKIEWICZ, Tade-

rozwiązanie było utrzymane w tradycji cerkwi trój-
kopułowej powszechnej na Rusi Koronnej w wie-
kach XV1-XVII. Zmianę koncepcji na układ
pięciokopułowy słusznie uznał Piotr Krasny za prze-
jaw nawiązania do tradycji „kształtowania cerkwi
utrwalonych przez wieki na ziemiach ruskich" (s.
157). Równocześnie jednak „układ przestrzenny
cerkwi katedry Św. Jura został zapożyczony z ko-
ścioła uniwersyteckiego w Salzburgu" Johanna
Bernharda Fischera von Erlach, co już dawno za-
uważył Zbigniew Hornung. Krasny uznał jednak fa-
brykę świętojurskąnie za „przejaw okcydentalizacji
architektury cerkiewnej, ale jako modelowy wręcz
przykład jej modernizacji" (s. 158). Także w kate-
goriach nowych form stylowych, „radykalnego ba-
roku" traktuje autor rozprawy bryłę katedry. Zmiana
koncepcji fasady, która początkowo miała być dwu-
wieżowa, „powodowana była - zdaniem autora -
wyłącznie przez względy estetyczne"*^. A przecież
rezygnację z wież należy łączyć właśnie ze zmianą
przez metropolitę Leona Szeptyckiego struktury
wnętrza. Po bokach wąskiej fasady katedry Św. Jura
pozostało miejsce na wieże, które - być może - mia-
ły być ustawione ukośnie (podobnie jak w Ławrze
w Poczajowie). Rezygnując z wież, które były wy-
różnikiem kościoła łacińskiego, Szeptycki przeciw-
stawiał się zbyt daleko idącej latynizacji, którą na
gruncie lwowskim forsował teatyn ks. Jerzy Laska-
rys, przełożony papieskiego kolegium dla Ormian
i Rusinów. Źle układały się stosunki między kapitułą
katedralną a biskupem Leonem Szeptyckim, które-
mu zabroniono nawet odbycia uroczystego wjazdu
na objęcie katedry*^. Autor publikacji nie porusza
kontrowersji między łacińskim i greckokatolickim
episkopatem, które - jak w wypadku Lwowa - miały
pewne reperkusje w sztuce. Budowa monumental-
nej cerkwi Św. Jura miała dowartościować poniża-
nych grekokatolików, tego gorszego „chłopskiego"
wyznania. Była wyzwaniem wobec okazałego
lwowskiego kościoła dominikanów Św. Ducha.
W pewnym sensie sprowokowała też arcybiskupa
Wacława Sierakowskiego do gruntownej moderni-
zacji katedry łacińskiej.
W rozważaniach Krasnego ważne miejsce zaj-
muje sprawa wystroju wnętrz cerkiewnych. Z przed-
stawieniem tego problemu przez autora całkowicie
się zgadzam i podkreślam wnikliwość obserwacji
i wniosków. Chciałbym jednak dołączyć kilka
usz ZADROŻNY, Warszawa 1997, s. 402, il. 13, 14.
*^ Piotr KRASNY, „Katedra Św. Jura a tradycyjna archi-
tektura cerkiewna Rusi Czerwonej", [w:] ńzLAn Kremów
t. V, red. Andrzej BETLEJ i Piotr KRASNY,
Kraków 2003, s. 75.
*'^ Stanisław SZUREK, KapiLda /wowyłu w /uOc/r 7727-
7763, Lwów 1930, s. 130, 131.