DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Omilanowska-Kiljańczyk, Małgorzata: Defortyfikacja Gdańska na tle przekształceń miast niemieckich w XIX wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.34904#0302
294
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
miasta, rozstrzygnięcie kwestii prawnych dotyczących ziemi zajmowanej przez fortyfika-
cje i g/ćzcrs* *, czy transiokacji wielu związanych z fortyfikacjami instytucji (magazyny zbro-
jeniowe, więzienia itp.).
Pierwowzorem dla krajów niemieckich była, jak się wydaje, Francja, gdzie procesy
defortyfikacyjne miast miały przede wszystkim podłoże religijno-polityczne. Rozpoczęły
się już w okresie wojen religijnych w latach 30. XVII w. (zburzenie murów La Rochelle)
i wiązały z wdrażaniem nowego modelu władzy absolutnej, a ich ważnym ukoronowa-
niem była przeprowadzona w 1671 r. rozbiórka murów obronnych Paryża i wyprowadzka
dworu królewskiego ze stolicy do całkowicie pozbawionego systemu obronnego Wersalu.
W ostatniej ćwierci XVII w. podjęto też przemodelowanie francuskiego systemu obronne-
go zgodnie z sugestiami Vaubana, skupiając się na budowie i rozbudowie twierdz strate-
gicznych i rezygnując z utrzymywania fortyfikacji miast położonych w głębi kraj W.
Zjawisko defbrtyfrkacji miast z przyczyn polityczno-religijnych miało miejsce także na
obszarze państwa habsburskiego. W niektórych miastach śląskich planowo rozbierano
mury miejskie dążąc do osłabienia opozycji religijnej^.
W procesie defortyfikacji miast niemieckich, który rozpoczął się w końcu XVII w., da
się zaobserwować zmienną dynamikę tego zjawiska^. Jego początek wyznaczają wybu-
rzenia fortyfikacji miast nadreńskich przez okupacyjne wojska francuskie w czasie wojny
palatynackiej (1689-1697), a kontynuację stanowią procesy w znacznym stopniu oparte
na przejmowaniu wzorców francuskich, zarówno politycznych jak i ideowych, stopniowo
wzbogacanych o wątki myśli oświeceniowej. Znajdowały one odbicie w ewolucji strategii
obronnej wielu państw niemieckich, a zwłaszcza Królestwa Prus, gdzie procesowi budo-
wy silnych nowoczesnych twierdz na obrzeżach państwa towarzyszyła powolna demilita-
ryzacja miast położonych w głębi kraju. Kuszący okazał się także francuski wzorzec
nowej rezydencji władcy, którego siła manifestowała się nie w potędze fortyfikacji, ale
w rezygnowaniu z nichL Jednak utrata funkcji militarnej nie skazywała fortyfikacji miej-
skich automatycznie na rozbiórkę^. Odgrywały nadal ważną rolę w systemie policyjnym,
porządkowym i podatkowym, bywało, że zachowywano je więc, zwłaszcza w większych
miastach (Dusseldorf, Monachium), lub zastępowano inną formą wydzielenia terenów
miejskich, np. w Berlinie fortyfikacje rozbierane od 1734 r. zastąpiono murern akcyzo-
wym. Spośród większych miast niemieckich w 3. ćwierci XVIII w. zdefbrtyfłkowano m.in.
Lipsk, Kassel i Hanower*. Elbląg, który znalazł się po I rozbiorze Polski w granicach Prus,
został zdefortyfikowany za zgodą Fryderyka II na wniosek rady miejskiej z 1773 r. Rada
argumentowała wniosek względami higienicznymi i finansowymi^.
^ Por. m.in. Bogusław DYBAŚ, „Gdańsk - forteca Rzeczypospolitej", [w:] Dor/y//Lzc/ń GuG/LAo, red. Grzegorz BU-
KAL, Gdańsk 2009, s. 19.
* Bogusław DYBAŚ, Dortoco Dzoczygo^o/ńo/'. W/'?//?? z Az,/<7ony ybrzy/złog/ .DoTycA w yo/LOr/e ^oAAo-
/ńgwsł/ńr w ATT/ wzńL/, Toruń 1998, s. 47.
6 Pomijam tu burzenie murów miejskich w czasie działań wojennych w poprzednich stuleciach, z reguły bowiem zaraz
po ich zakończeniu mury odbudowywano.
^Zrozumiał to już margrabia Badenii, Karo! Wilhelm von Baden-Durłach zakładając w 1715 r. Karlsruhe od początku
pomyślane jako miasto otwarte.
SMINTZKER, op. cit., s. 114.
^ Carsten JONAS, D/ń ÓDzrA /z/zA /Ar OrM/zArAs*. Zr/ Dor/?! ///z/A GYycA/cAh? &r &MA<rAe/z ÓDznA /zocA D/zt/ćY/gz/zig z/zz7
DAe/zAoA/zo/z^cA/M^, Berlin 2009, s. 42.
Jerzy DOMINO, „Rozwój przestrzenny Elbląga", [w:] DAtor/u D/AA^go, T. 1H, cz. 1, red. Andrzej GROTH, Gdańsk
2000, s. 238-239. Względy finansowe dotyczyły przede wszystkim kosztów ponoszonych przez miasto na utrzymanie
mostów nad fosami.
MAŁGORZATA OMILANOWSKA
miasta, rozstrzygnięcie kwestii prawnych dotyczących ziemi zajmowanej przez fortyfika-
cje i g/ćzcrs* *, czy transiokacji wielu związanych z fortyfikacjami instytucji (magazyny zbro-
jeniowe, więzienia itp.).
Pierwowzorem dla krajów niemieckich była, jak się wydaje, Francja, gdzie procesy
defortyfikacyjne miast miały przede wszystkim podłoże religijno-polityczne. Rozpoczęły
się już w okresie wojen religijnych w latach 30. XVII w. (zburzenie murów La Rochelle)
i wiązały z wdrażaniem nowego modelu władzy absolutnej, a ich ważnym ukoronowa-
niem była przeprowadzona w 1671 r. rozbiórka murów obronnych Paryża i wyprowadzka
dworu królewskiego ze stolicy do całkowicie pozbawionego systemu obronnego Wersalu.
W ostatniej ćwierci XVII w. podjęto też przemodelowanie francuskiego systemu obronne-
go zgodnie z sugestiami Vaubana, skupiając się na budowie i rozbudowie twierdz strate-
gicznych i rezygnując z utrzymywania fortyfikacji miast położonych w głębi kraj W.
Zjawisko defbrtyfrkacji miast z przyczyn polityczno-religijnych miało miejsce także na
obszarze państwa habsburskiego. W niektórych miastach śląskich planowo rozbierano
mury miejskie dążąc do osłabienia opozycji religijnej^.
W procesie defortyfikacji miast niemieckich, który rozpoczął się w końcu XVII w., da
się zaobserwować zmienną dynamikę tego zjawiska^. Jego początek wyznaczają wybu-
rzenia fortyfikacji miast nadreńskich przez okupacyjne wojska francuskie w czasie wojny
palatynackiej (1689-1697), a kontynuację stanowią procesy w znacznym stopniu oparte
na przejmowaniu wzorców francuskich, zarówno politycznych jak i ideowych, stopniowo
wzbogacanych o wątki myśli oświeceniowej. Znajdowały one odbicie w ewolucji strategii
obronnej wielu państw niemieckich, a zwłaszcza Królestwa Prus, gdzie procesowi budo-
wy silnych nowoczesnych twierdz na obrzeżach państwa towarzyszyła powolna demilita-
ryzacja miast położonych w głębi kraju. Kuszący okazał się także francuski wzorzec
nowej rezydencji władcy, którego siła manifestowała się nie w potędze fortyfikacji, ale
w rezygnowaniu z nichL Jednak utrata funkcji militarnej nie skazywała fortyfikacji miej-
skich automatycznie na rozbiórkę^. Odgrywały nadal ważną rolę w systemie policyjnym,
porządkowym i podatkowym, bywało, że zachowywano je więc, zwłaszcza w większych
miastach (Dusseldorf, Monachium), lub zastępowano inną formą wydzielenia terenów
miejskich, np. w Berlinie fortyfikacje rozbierane od 1734 r. zastąpiono murern akcyzo-
wym. Spośród większych miast niemieckich w 3. ćwierci XVIII w. zdefbrtyfłkowano m.in.
Lipsk, Kassel i Hanower*. Elbląg, który znalazł się po I rozbiorze Polski w granicach Prus,
został zdefortyfikowany za zgodą Fryderyka II na wniosek rady miejskiej z 1773 r. Rada
argumentowała wniosek względami higienicznymi i finansowymi^.
^ Por. m.in. Bogusław DYBAŚ, „Gdańsk - forteca Rzeczypospolitej", [w:] Dor/y//Lzc/ń GuG/LAo, red. Grzegorz BU-
KAL, Gdańsk 2009, s. 19.
* Bogusław DYBAŚ, Dortoco Dzoczygo^o/ńo/'. W/'?//?? z Az,/<7ony ybrzy/złog/ .DoTycA w yo/LOr/e ^oAAo-
/ńgwsł/ńr w ATT/ wzńL/, Toruń 1998, s. 47.
6 Pomijam tu burzenie murów miejskich w czasie działań wojennych w poprzednich stuleciach, z reguły bowiem zaraz
po ich zakończeniu mury odbudowywano.
^Zrozumiał to już margrabia Badenii, Karo! Wilhelm von Baden-Durłach zakładając w 1715 r. Karlsruhe od początku
pomyślane jako miasto otwarte.
SMINTZKER, op. cit., s. 114.
^ Carsten JONAS, D/ń ÓDzrA /z/zA /Ar OrM/zArAs*. Zr/ Dor/?! ///z/A GYycA/cAh? &r &MA<rAe/z ÓDznA /zocA D/zt/ćY/gz/zig z/zz7
DAe/zAoA/zo/z^cA/M^, Berlin 2009, s. 42.
Jerzy DOMINO, „Rozwój przestrzenny Elbląga", [w:] DAtor/u D/AA^go, T. 1H, cz. 1, red. Andrzej GROTH, Gdańsk
2000, s. 238-239. Względy finansowe dotyczyły przede wszystkim kosztów ponoszonych przez miasto na utrzymanie
mostów nad fosami.