DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Sobczyńska-Szczepańska, Mirosława: Kościoł i klasztor trynitarzy w Teofilpolu: na marginesie książki "Andrzeja Betleja: Sibi, deo, posteritati"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.34475#0237
RECENZJE
231
& 7?M77EE <7. Py777Y7^Zy 7 ło^CZÓ/yg!7^/7^^T
w Tgo/Ypo/M, yragmen^ TyyMTrłzr yoYwa/owaTjggo
aAuwg/q, rys*. TVopo/gon oł. 7(5*70 71,
AfMzeMW 7Va7^o<7owg w Wrułowfg. 7YY. AYMzgMTn
wiają się m.in. na fasadzie kościoła pijarów w Kra-
kowie (1759-1761) oraz w projekcie założenia
kościelno-klasztomego cysterek w Ołoboku (po
1760 r.)4°. Płyciny o wspomnianym kształcie oraz
płaska, pilastrowa artykulacja występują również
w potwierdzonych archiwalnie dziełach B. Merety-
na, jednakże analogie te wydają się niewystarczają-
ce, aby właśnie jemu przypisać autorstwo kościoła
teołiłpołskiego. Ów architekt stosował z upodoba-
niem piętrzące się piramidalnie, lekkie szczyty oraz
4° Ibid., s. 97 i 99.
4* Piotr KRASNY, 7?g7iM7i7 Mg7"g(y7i 7 p7uMe77? 7nkoła
w mnAzfgłtm-zg pcTskig/, Kraków 1994 (mpis rozprawy
doktorskiej w Bibliotece Jagiellońskiej), s. 87-88.
^ GUTTMEJER, op. cit., s. 58.
42 BETLEJ, op. cit., s. 270.
44 DANILEWICZ, op. cit., s. 169. Por. Janina DOBRZY-
NIECKA, „Jabłonowski Józef Aleksander", [w:] TYMz
ÓYw777'łR7'og7^u/7cz77y, T. 10, 1963, s. 225.
4^ Hans JUNG, C/mMopń TTuc^ezi Tłu?
77igMte7c Breslau 1939, s. 47-48.
46 Por. projekty na bazylikę św. Piotra na Watykanie autor-
attyki dekorowane motywem przeplatanej wstęgi,
gdy tymczasem ukazaną na rysunku Placidiego bu-
dowlę zdobi szczyt skromny i „rachityczny", wedle
określenia K. Guttmejera4y oraz kuta balustrada.
Należy przy tym zauważyć, że tambur kopuły jest
sześcioboczny lub ośmioboczny, a nie - jak twierdzi
A. Betlej - kwadratowy o ściętych narożach, charak-
terystyczny dla dzieł Meretyna42.
Analizowany przekaz ikonograficzny z pewno-
ścią nie jest rysunkiem projektowym, zważywszy, że
powstał najwcześniej w r. 1743, tj. po tym, jak Józef
Aleksander Jabłonowski otrzymał tytuł książęcy,
który przysługiwał również innym przedstawicielom
reprezentowanej przez niego linii rodu44. Przypo-
mnijmy, że napis identyfikujący wyobrażoną przez
Placidiego świątynię głosi, iż ufundowała ją księżna
Teofila z Sieniawskich Jabłonowska. Dotychczas
nie była jednak rozpatrywana możliwość, że włoski
artysta narysował budowlę wzniesioną według wła-
snego projektu. Taka sytuacja miała miejsce w przy-
padku miedziorytu ukazującego fasadę dawnego
pałacu Hatzfełdów we Wrocławiu (1715-1722), sy-
gnowanego przez Krzysztofa Hacknera: CYTMoy/z
TYacAngr Jg/znggnW oraz GuzgicArzg^ non CArAhy/z
TTacłner; AurpygzY 77. MT7<7 TKYzy Razzmgzytg^^. Hans
Jung, choć stwierdza, że wzmiankowana rycina nie
jest projektem, uznaje, że twórcą budowli był wła-
śnie K. Hackner. Wiadomo, że rysunki dzieł zreali-
zowanych lub tylko projektowanych stanowiły
ważny element autopromocji architektów, ułatwia-
jący pozyskanie kolejnych zleceniodawców. Tym
samym brakuje przesłanek ku temu, aby kategorycz-
nie wykluczyć, iż kościół w Teofilpolu był dziełem
Francesca Placidiego.
Zasługującą na omówienie kwestią jest geneza
form architektonicznych kościoła trynitarzy w Teo-
filpolu. Choć typ centralnej, kopułowej świątyni
z dwuwieżową fasadą wywodzi się z Italii, w epo-
ce baroku największą popularność zyskał w Europie
środkowej, gdzie jednak silnie zcentralizowane
wnętrze zostało wyparte przez układy centralno-po-
dłużne47 Podobnie schemat fasady o dwuplanowej
strukturze, mimo włoskiej proweniencji (za jego
stwa Bramantego (1506) i A. daSangałlo Młodszego
(1539), kościół S. Maria diCarignano w Genui (1549-
1603, G.Alessi), kościół S. Agnese in Agonę in Piazza
Navona w Rzymie (fasada 1653-1657, F. Borromini).
44 Jan WRABEC, „Kościół dworski w Cieszkowie: fun-
dator i architekt - architektura i jej funkcja" [w:] 57zz<7z'a
z <7zz'g/'ów yzfzYz y/ęyłzg/, red. Zygmunt ŚWIECHOWSK1,
Warszawa 1978, s. 316. Por. kościół p.w. Przenajświęt-
szej Trójcy w Salzburgu (1694-1702, J. B. Fischer von
Erlach), kościół kolegiacki w Salzburgu (1696-1707,
J. B. Fischer von Erlach), kościół p.w. św. Piotra w Wied-
niu (1701-1733, G. Montani, J. L. von Hildebrandt).
231
& 7?M77EE <7. Py777Y7^Zy 7 ło^CZÓ/yg!7^/7^^T
w Tgo/Ypo/M, yragmen^ TyyMTrłzr yoYwa/owaTjggo
aAuwg/q, rys*. TVopo/gon oł. 7(5*70 71,
AfMzeMW 7Va7^o<7owg w Wrułowfg. 7YY. AYMzgMTn
wiają się m.in. na fasadzie kościoła pijarów w Kra-
kowie (1759-1761) oraz w projekcie założenia
kościelno-klasztomego cysterek w Ołoboku (po
1760 r.)4°. Płyciny o wspomnianym kształcie oraz
płaska, pilastrowa artykulacja występują również
w potwierdzonych archiwalnie dziełach B. Merety-
na, jednakże analogie te wydają się niewystarczają-
ce, aby właśnie jemu przypisać autorstwo kościoła
teołiłpołskiego. Ów architekt stosował z upodoba-
niem piętrzące się piramidalnie, lekkie szczyty oraz
4° Ibid., s. 97 i 99.
4* Piotr KRASNY, 7?g7iM7i7 Mg7"g(y7i 7 p7uMe77? 7nkoła
w mnAzfgłtm-zg pcTskig/, Kraków 1994 (mpis rozprawy
doktorskiej w Bibliotece Jagiellońskiej), s. 87-88.
^ GUTTMEJER, op. cit., s. 58.
42 BETLEJ, op. cit., s. 270.
44 DANILEWICZ, op. cit., s. 169. Por. Janina DOBRZY-
NIECKA, „Jabłonowski Józef Aleksander", [w:] TYMz
ÓYw777'łR7'og7^u/7cz77y, T. 10, 1963, s. 225.
4^ Hans JUNG, C/mMopń TTuc^ezi Tłu?
77igMte7c Breslau 1939, s. 47-48.
46 Por. projekty na bazylikę św. Piotra na Watykanie autor-
attyki dekorowane motywem przeplatanej wstęgi,
gdy tymczasem ukazaną na rysunku Placidiego bu-
dowlę zdobi szczyt skromny i „rachityczny", wedle
określenia K. Guttmejera4y oraz kuta balustrada.
Należy przy tym zauważyć, że tambur kopuły jest
sześcioboczny lub ośmioboczny, a nie - jak twierdzi
A. Betlej - kwadratowy o ściętych narożach, charak-
terystyczny dla dzieł Meretyna42.
Analizowany przekaz ikonograficzny z pewno-
ścią nie jest rysunkiem projektowym, zważywszy, że
powstał najwcześniej w r. 1743, tj. po tym, jak Józef
Aleksander Jabłonowski otrzymał tytuł książęcy,
który przysługiwał również innym przedstawicielom
reprezentowanej przez niego linii rodu44. Przypo-
mnijmy, że napis identyfikujący wyobrażoną przez
Placidiego świątynię głosi, iż ufundowała ją księżna
Teofila z Sieniawskich Jabłonowska. Dotychczas
nie była jednak rozpatrywana możliwość, że włoski
artysta narysował budowlę wzniesioną według wła-
snego projektu. Taka sytuacja miała miejsce w przy-
padku miedziorytu ukazującego fasadę dawnego
pałacu Hatzfełdów we Wrocławiu (1715-1722), sy-
gnowanego przez Krzysztofa Hacknera: CYTMoy/z
TYacAngr Jg/znggnW oraz GuzgicArzg^ non CArAhy/z
TTacłner; AurpygzY 77. MT7<7 TKYzy Razzmgzytg^^. Hans
Jung, choć stwierdza, że wzmiankowana rycina nie
jest projektem, uznaje, że twórcą budowli był wła-
śnie K. Hackner. Wiadomo, że rysunki dzieł zreali-
zowanych lub tylko projektowanych stanowiły
ważny element autopromocji architektów, ułatwia-
jący pozyskanie kolejnych zleceniodawców. Tym
samym brakuje przesłanek ku temu, aby kategorycz-
nie wykluczyć, iż kościół w Teofilpolu był dziełem
Francesca Placidiego.
Zasługującą na omówienie kwestią jest geneza
form architektonicznych kościoła trynitarzy w Teo-
filpolu. Choć typ centralnej, kopułowej świątyni
z dwuwieżową fasadą wywodzi się z Italii, w epo-
ce baroku największą popularność zyskał w Europie
środkowej, gdzie jednak silnie zcentralizowane
wnętrze zostało wyparte przez układy centralno-po-
dłużne47 Podobnie schemat fasady o dwuplanowej
strukturze, mimo włoskiej proweniencji (za jego
stwa Bramantego (1506) i A. daSangałlo Młodszego
(1539), kościół S. Maria diCarignano w Genui (1549-
1603, G.Alessi), kościół S. Agnese in Agonę in Piazza
Navona w Rzymie (fasada 1653-1657, F. Borromini).
44 Jan WRABEC, „Kościół dworski w Cieszkowie: fun-
dator i architekt - architektura i jej funkcja" [w:] 57zz<7z'a
z <7zz'g/'ów yzfzYz y/ęyłzg/, red. Zygmunt ŚWIECHOWSK1,
Warszawa 1978, s. 316. Por. kościół p.w. Przenajświęt-
szej Trójcy w Salzburgu (1694-1702, J. B. Fischer von
Erlach), kościół kolegiacki w Salzburgu (1696-1707,
J. B. Fischer von Erlach), kościół p.w. św. Piotra w Wied-
niu (1701-1733, G. Montani, J. L. von Hildebrandt).