72

Eugeniusz Szwankowski

(2)

Omawiany plan Deutscha posiada znaczne wymiary: 156 X 95,5 cm
w ramce. — Wykonany jest na papierze tuszem, podkolorowany akwarelą
wielu barwami, wśród których przeważają kilka odcieni zielonego, różowa
i brunatna. Plan jest nieco podniszczony, w jednym miejscu ma nawet
niewielki ubytek. Żadnych sygnatur nie posiada. Jak zawędrował do
Łańcuta? W okresie kreślenia planu Praga należała do Czartoryskich,
a następnie przeszła w ręce Lubomirskich, będących jednocześnie właści-
cielami Łańcuta. Zapewne po zniesieniu jurydyk plan zawędrował do
Łańcuta, a skolei, wraz z całością zbiorów, odziedziczyli go Potoccy. Plan
wykonany jest w dużej skali, co jeszcze podnosi jego wartość: po przeli-
czeniu łokci na metry otrzymano podziałkę około 1 : 1650 °). Wartość i zna-
czenie planu w badaniach nad Pragą w początku II połowy XVIII w. są
bardzo duże ,można się nawet wyrazić, że rewelacyjne. Jest to nie tylko
pierwszy ,ale jedynie ścisły plan Pragi w ciągu XVIII w. Plan bowiem
Pragi umieszczony na miedziorytniczym planie Warszawy Tirregaille'a
z 1762 r. i ten sam plan powtórzony na mapie Warszawy Le Rouge'a
z 1768 r. jest stosunkowo niewielki i, co ważniejsze, schematyczny i bardzo
nieścisły. Nie objął Pragi rękopiśmienny plan Warszawy Tirregaille'a
z 1762 r., nie uwzględnił jej również Hiż w swojej ,,Delineacji" z 1771 r.
Dopiero na planie Hennequin'a z 1779 r. Praga jest zarysowana prawidło-
wo, lecz w małej skali. Wreszcie na mało znanym planie zatytułowanym
„Plan von Warschau und Prag..." z około 1800 r. nieznany autor przedsta-
wiał Pragę dość dokładnie, lecz nie podając poszczególnych posesji"). Poza
tym plan pruski jest około 35 lat późniejszy od Deutscha. Wreszcie dość
dokładny obraz Pragi daje plan Bacha z 1809 r., ale przedstawia on Pragę
już po wyburzeniach napoleońskich, gdy została z niej tylko połowa. Poza
tym plan Bacha posiada skalę około 1 : 11500, a więc znacznie mniejszą niż
plan Deutscha.
Znaczenie dzieła Deutscha urasta o tyle, że wogóle stan naszych źró-
deł i co za tym idzie wiadomości dotyczących terytorium Pragi i jej wy-
glądu w wieku XVIII jest ubogi'). Zestawienie posiadanych wiadomości
o Pradze XVIII-wiecznej z naszym planem skoryguje wiele błędów, a jed-
nocześnie da pewną całość, której tak brakuje.
Dla sporządzenia swej pracy musiał Deutsch dokonać znacznych po-
miarów. Mierzył on np. szerokość każdej działki, których jest kilkaset.
Zasięg planu jest bardzo duży, a ilość elementów przedstawionych obfita.
Być może, że tę żmudną pracę wykonali jego pomocnicy ze wspomnianej
pracowni.

3) W relacji 1 łokieć staropolski = 595 mm.
") Plan ten znajdował się do 1944 r. w Archiwum Akt Dawnych sygn. 1692,
LXXXVI 86 19. Fotografia jego znajduje się w Arch. Miejsk.
9 Pierwszym historykiem, który się zajął Pragą i jej terytorium był Al. WEJ-
NERT, ogłosił on „Jurydyki na przedmieściu Pradze" (Starożytności Warszawskie
t. I 317—349), uzupełnione taryfą Pragi z 1792 r. W. MAŁCUŻYŃSKI w „Rozwoju
terytorialnym m. W-wy", zamieścił rozdział VI Praga, w aneksach zaś wydrukował
opis posesji jurydyk praskich w/g taryf podymnego z r. 1775 oraz załączył niewielki
planik Pragi z 1779 r., przerysowany ze wspomnianego planu Hennequin'a. Wł. KO-
ROTYŃSKI („Jak 1 z czego powstała Wielka Warszawa" kalendarzyk polit.-hist. m. st.
Warsz. na 1917 r., s. 582'—586), omówił pokrótce dzieje jurydyk praskich, m. in. okreś-
lając trafnie granicę między Pragą a Skaryszewem. Wreszcie Wł. SMOLEŃSKI w do-
datku do „Mieszczaństwa Warszawskiego w końcu XVII w.", s. 447—471, ogłosił
przygotowane do druku przez St. EHRENKREUTZA „Opisanie sytuacji M. Pragi z ju-
rysdykcjami 1790 r.", bardzo ciekawy obraz zabudowy Pragi.