Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (11.1949)

(3)

Praga na tle najstarszego swego planu

73
Plan Deutscha przedstawia nam jak wiemy Pragę z roku 1765, a więc
właściwie Pragę z końca epoki saskiej, gdyż jeden rok panowania Stanisła-
wa Augusta nie mógł wywrzeć na nią żadnego wpływu, choć Poniatowski
interesował się Pragą, będąc właścicielem znacznej części Golędzinowa
i Targówka") oraz posiadając, jak to wskazuje nam plan Deutscha, pewne
obiekty na samej Pradze.
Przypatrzmy się bliżej planowi lat 65-tych XVIII stulecia. Przede
wszystkim rozpatrzmy elementy fizjograficzne przedstawiane na nim:
brzeg Wisły, zarysy bagien i zasięg lasów. Bieg linii brzegowej
wyraźnie zarysowuje wysunięty w rzekę półwysep lądu stanowiący prze-
wężenie Wisły i dogodne miejsce do przybijania i odbijania barek, łodzi
i promów służących do przeprawy. Mostu jak wiemy jeszcze nie było,
będzie zbudowany dopiero za 10 lat. Na wysuniętym cyplu tego półwyspu
zaznaczony jest na planie pomost wchodzący w rzekę długości 35 m, służący
zapewne do wyładowywania statków, a może przybijania promów. Po-
dobny pomost wybudowany został w r. 1756 przy brzegu warszawskim, na
rozkaz marszałka Bielińskiego, prost ulicy Bednarskiej"). Może praski był
jego rówieśnikiem i odpowiednikiem. Na brzegu praskim dochodziła do
pomostu droga stanowiąca przedłużenie ulicy Brukowej. Mniej więcej
w tym miejscu położył Poniński w r. 1775 wylot swego mostu.
Lasy pokrywały wtedy prawie cały Targówek i podchodziły od wscho-
du aż do granic Golędzinowa i prawie do granic Pragi. Zasięg tych lasów
przedstawiony na naszym planie pozwolił na określenie dokładne pola
bitwy ze Szwedami w r. 1656 "). Brak natomiast na mapie Deutscha za-
znaczenia innych wód oprócz Wisły. Natomiast we wschodniej części
Golędzinowa, w pobliżu granic Targówka, równolegle do nich, zaznaczono
pas bagien przecinający poprzecznie pola królewskie i starościńskie.
Pas ten pokrywa się mniej więcej z zaznaczoną na planie Bacha doliną
rzeczki Skurczy, płynącej z południa na północ. Drugi równoległy do
pierwszego pas podmokły z zaroślami biegł po obu stronach drogi południ-
kowej prowadzącej z Pragi na północ. Plan zaznacza również niskie i pod-
mokłe części w pobliżu Wisły w samym centrum miasteczka Golędzinów.
Z dużą dokładnością, o ile się zdaje, oznaczył, „geometra przysięgły"
granice poszczególnych miasteczek, wsi i posiadłości, rozgraniczenie jury-
dyk praskich od Targówka, oraz rozgraniczenie między Pragą a Skarysze-
wem z południowej i Golędzinowem z północnej strony. Tę pierwszą gra-
nicę kreślili już Małcurzyński i Korotyński, ale druga była dotychczas
nieznana. Granice biegły przeważnie liniami zbliżonymi do prostych.
Bardzo dobitnie występują na planie okopy. Jak wiadomo wały
otaczające Pragę powstały mniej więcej równocześnie z warszawskimi,
a więc zapewne w listopadzie 1770 r. "). Skąd się zatem wzięły na planie
o 5 lat wcześniejszym. Uważniejsze przypatrzenie się oryginałowi planu
wykazało, że zarys wałów został wrysowany później i nie przez Deutscha,
jak o tym świadczy inna technika rysunku, podkolorowania i inne farby.
Linie okopów są zupełnie proste i jednakowej grubości w przeciwieństwie
do lekko falistych i niejednakowo grubych, niedbałych kresek naszego
geometry, tak charakterystycznych dla jego wszystkich planów.
s) MAŁCUŻYŃSKI i KOROTYŃSKI, I. c.
") „Summaryusz Percepty i Expensy Łokciowego... od Roku 1743 do 1762" oraz
Eugeniusz SZWANKOWSKI „Dzieło Komisji Brukowej marszałka Bielińskiego,
A. M. rękopisy nr 20.
*") Przeprowadził je doc. St. HERBST.
") Al. WEJNERT. Starożytności Warszawskie 1, s. 29'2.