DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.27560#0013
Wprowadzenie
W tysiącletniej historii Wrocławia szkoły i edukacja zajmowały
zawsze znaczące miejsce. Założenie już u schyłku XI wieku na Ostro-
wie Tumskim pierwszej w mieście szkoły, nazwanej katedralną, roz-
poczęło wielowiekowe dzieje szkolnictwa, które warunkowało roz-
wój życia gospodarczego i kulturalnego Wrocławia. Od połowy
Xin wieku zaczęto tworzyć liczne szkoły klasztorne oraz kolegiackie.
Sytuacja taka sprawiła, że duchowni byli pierwszymi nauczycielami,
a religia, nauka katechizmu, śpiew kościelny, nauka czytania oraz pi-
sania stanowiły główneprzedmioty nauczania. Średniowieczny mo-
del edukacji obejmował dwa poziomy - trivium i quadrivium, składa-
jące się na tzw. siedem sztuk wyzwolonych, czyli artes liberales. Zna-
czącym wydarzeniem dla mieszkańców Wrocławia było ukonstytu-
owanie się dwóch miejskich szkół: w roku 1267 przy kościele św. Ma-
rii Magdaleny i w roku 1293 przy parafii św. Elżbiety, które dały po-
czątek najszacowniejszym wrocławskim gimnazjom.
W czasach nowożytnych szkolnictwo wrocławskie rozwijało się pod
wpływem idei reformacji, humanizmu i nowych nurtów pedagogiki, po-
stulujących ściślejsze powiązanie programów nauczania z potrzebami ży-
cia codziennego. Zauważano wówczas konieczność kształcenia w zakre-
sie nauk przyrodniczych, języków nowożytnych oraz matematyki.
Przybyli do Wrocławia w roku 1638 jezuici utworzyli szkołę hu-
manistyczną, która z biegiem lat uzyskała rangę katolickiego Kró-
lewskiego Gimnazjum św. Macieja. Założenie tej placówki nie pozo-
stało bez wpływu na rozwój obu protestanckich szkół miejskich -
św. Marii Magdaleny i św. Elżbiety, które już w wieku XVI zdoby-
ły sławę ośrodków o bardzo wysokim poziomie nauczania, uzysku-
jąc dzięki temu status gimnazjów (szkoła św. Elżbiety w 1538,
a św. Marii Magdaleny w 1643 roku). Znacząca pozycja szkół wro-
cławskich w XVI i XVII wieku była przede wszystkim zasługą ich
rektorów, znakomitych pedagogów i uczonych, z których należy
wspomnieć rektora Gimnazjum św. Elżbiety Andreasa Winklera oraz
rektora Gimnazjum św. Marii Magdaleny Johannesa Hessa.
Działalność osiemnastowiecznych pedagogów skupiała się głów-
nie na wdrażaniu nowych, oświeceniowych programów i metod na-
uczania. Inicjatorem utrzymanych w tym duchu reform w Gimnazjum
św. Elżbiety był ówczesny rektor Johannes Caspar Arletius. Reorgani-
zację, która weszła w życie w 1785 roku, opracowali nauczyciele
Johann Ephraim Scheibe! i Samuel Beniamin Klose - ówczesny rek-
tor Szkoły św. Ducha. Reformatorem Gimnazjum św. Marii Magdale-
ny był z kolei wybitny pedagog Johann Caspar Friedrich Manso.
Mimo że już w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku, w ramach
nowej polityki szkolnej Prus, wprowadzano przymus nauczania szkol-
nego dzieci od 6. do 13. roku życia, to w praktyce często jeszcze nie był
on respektowany. Rzeczywiście przyspieszony rozwój szkolnictwa datu-
je się dopiero na XIX wiek, gdy zaczęła obowiązywać pruska ustawa
o szkolnictwie z 1800 roku, wprowadzająca powszechność kształcenia,
poglądowość w nauczaniu oraz samodzielność myślenia ucznia - ele-
menty pedagogiki Johanna Heinricha Pestalozziego. Zasady te wprowa-
dzało w życie wielu pedagogów, m.in. Michael Morgenbesser rektor Szko-
ły św. Ducha (w latach 1811-1841), który oprócz pracy pedagogicznej zaj-
mował się dziejami Wrocławia, Śląska i miejscowego szkolnictwa. Wy-
bitną osobowością był też Caesar Albano Kletke, długoletni (1836-1876)
rektor Szkoły Realnej Zwinger. Warto również wspomnieć, że sześciu ab-
solwentów wrocławskich gimnazjów to późniejsi nobliści: Fritz Haber
(chemia, 1918), Paul Ehrlich (medycyna, 1908), Otto Stern (fizyka, 1943),
Max Bom (fizyka, 1954), Gerhart Hauptmann (literatura, 1912) i Friedrich
Bergius (chemia, 1931). Inni wybitni uczniowie tych szkół to m.in.: po-
eta i filozof Johannes Scheffler, znany jako Angelus Silesius, Martin Opitz,
Ferdinand Lasalle i profesor filozofii Hans-Georg Gadamer, laureat dok-
toratu honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego w 1996 roku.
Na początku XIX wieku w mieście działało 35 szkół elementarnych,
w tym 12 katolickich. Oprócz miejskich i parafialnych powstawały zakła-
dy prywatne i specjalne, na przykład dla dzieci niewidomych i głuchonie-
mych. Wraz z rozwojem miasta liczba szkół szybko rosła. Początkowo mie-
ściły się one głównie w starych obiektach, często ciasnych i nieodpowied-
nich pod względem sanitarnym, z czasem jednak zaczęto wznosić dla nich
nowe budynki według projektów i pod nadzorem miejskich architektów:
Carla Studta, Juliusa von Roux, Carla Johanna Christiana Zimmermanna,
Ferdinanda Kaumanna, Roberta Mendego, a szczególnie dużo w okresie
sprawowania urzędu przez Richarda Pliiddemanna. Mimo szybkiego roz-
woju szkolnictwa w wieku XIX, nadal dominującą pozycję w systemie
szkolnym zajmowały sześcioklasowe gimnazja klasyczne z dziewięciolet-
nim okresem nauczania, których ukończenie otwierało drogę do studiów
uniwersyteckich. W wyniku kolejnych reform pod koniec XIX stulecia funk-
cjonowało wiele rodzajów szkół średnich: gimnazja klasyczne, gimnazja re-
alne, średnie szkoły realne, a także powstałe nieco później średnie szkoły,
w których zajmowano się edukaq'ą dziewcząt. Jeśli chodzi o szkoły real-
ne, to były one nastawione na kształtowanie umiejętności praktycznych,
miały za zadanie przygotować uczniów do zawodów mieszczan: kupca,
fabrykanta, urzędnika. Wiele uwagi w ich programach nauczania poświę-
cano nauce języków nowożytnych, przedmiotom ścisłym i przyrodniczym.
Najstarszą siedzibą dziewiętnastowiecznej szkoły średniej jest zacho-
wany do dziś klasycystyczny budynek Szkoły Realnej Zwinger przy pla-
cu Teatralnym, zrealizowany w latach 1823-1825. W 1835 roku oddano
do użytku nową siedzibę Gimnazjum św. Elżbiety, następnie zaś budyn-
ki Szkoły św. Ducha przy placu Polskim (1849), nowego Gimnazjum
św. Jana (1865-1866) oraz Gimnazjum św. Marii Magdaleny (nowy bu-
dynek wzniesiony w latach 1867-1869), wszystkie w klasycystycznym
kostiumie stylowym. Architektura powstałych pod koniec XIX wieku
gimnazjów króla Wilhelma I i króla Fryderyka II, a także wielu szkół lu-
dowych, utrzymana już była w typowych dla tego czasu formach cegla-
nego neogotyku. Spośród wymagań stawianych budynkom szkolnym
istotne znaczenie miały względy edukacyjne, wychowawcze i higienicz-
ne. Układ przestrzenny szkół, poza nielicznymi wyjątkami, polegał na
umieszczaniu z obu stron korytarza, rzadziej z jednej, sal lekcyjnych.
Z czasem w budynkach szkolnych budowano aule, sale do nauki rysun-
ków i zajęć plastycznych, laboratoria fizyczne i chemiczne oraz inne ga-
binety specjalistyczne. U schyłku XIX stulecia wznoszono oddzielne bu-
dynki mieszczące sale gimnastyczne, a obok nich boiska i ogrody szkolne.
Dynamiczny rozwój miasta i związany z tym stały wzrost liczby uczniów
doprowadziły do przepełnienia szkół. W wypadku obu najstarszych gim-
nazjów miejskich rozważano podjęcie przebudowy istniejących budynków,
W tysiącletniej historii Wrocławia szkoły i edukacja zajmowały
zawsze znaczące miejsce. Założenie już u schyłku XI wieku na Ostro-
wie Tumskim pierwszej w mieście szkoły, nazwanej katedralną, roz-
poczęło wielowiekowe dzieje szkolnictwa, które warunkowało roz-
wój życia gospodarczego i kulturalnego Wrocławia. Od połowy
Xin wieku zaczęto tworzyć liczne szkoły klasztorne oraz kolegiackie.
Sytuacja taka sprawiła, że duchowni byli pierwszymi nauczycielami,
a religia, nauka katechizmu, śpiew kościelny, nauka czytania oraz pi-
sania stanowiły główneprzedmioty nauczania. Średniowieczny mo-
del edukacji obejmował dwa poziomy - trivium i quadrivium, składa-
jące się na tzw. siedem sztuk wyzwolonych, czyli artes liberales. Zna-
czącym wydarzeniem dla mieszkańców Wrocławia było ukonstytu-
owanie się dwóch miejskich szkół: w roku 1267 przy kościele św. Ma-
rii Magdaleny i w roku 1293 przy parafii św. Elżbiety, które dały po-
czątek najszacowniejszym wrocławskim gimnazjom.
W czasach nowożytnych szkolnictwo wrocławskie rozwijało się pod
wpływem idei reformacji, humanizmu i nowych nurtów pedagogiki, po-
stulujących ściślejsze powiązanie programów nauczania z potrzebami ży-
cia codziennego. Zauważano wówczas konieczność kształcenia w zakre-
sie nauk przyrodniczych, języków nowożytnych oraz matematyki.
Przybyli do Wrocławia w roku 1638 jezuici utworzyli szkołę hu-
manistyczną, która z biegiem lat uzyskała rangę katolickiego Kró-
lewskiego Gimnazjum św. Macieja. Założenie tej placówki nie pozo-
stało bez wpływu na rozwój obu protestanckich szkół miejskich -
św. Marii Magdaleny i św. Elżbiety, które już w wieku XVI zdoby-
ły sławę ośrodków o bardzo wysokim poziomie nauczania, uzysku-
jąc dzięki temu status gimnazjów (szkoła św. Elżbiety w 1538,
a św. Marii Magdaleny w 1643 roku). Znacząca pozycja szkół wro-
cławskich w XVI i XVII wieku była przede wszystkim zasługą ich
rektorów, znakomitych pedagogów i uczonych, z których należy
wspomnieć rektora Gimnazjum św. Elżbiety Andreasa Winklera oraz
rektora Gimnazjum św. Marii Magdaleny Johannesa Hessa.
Działalność osiemnastowiecznych pedagogów skupiała się głów-
nie na wdrażaniu nowych, oświeceniowych programów i metod na-
uczania. Inicjatorem utrzymanych w tym duchu reform w Gimnazjum
św. Elżbiety był ówczesny rektor Johannes Caspar Arletius. Reorgani-
zację, która weszła w życie w 1785 roku, opracowali nauczyciele
Johann Ephraim Scheibe! i Samuel Beniamin Klose - ówczesny rek-
tor Szkoły św. Ducha. Reformatorem Gimnazjum św. Marii Magdale-
ny był z kolei wybitny pedagog Johann Caspar Friedrich Manso.
Mimo że już w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku, w ramach
nowej polityki szkolnej Prus, wprowadzano przymus nauczania szkol-
nego dzieci od 6. do 13. roku życia, to w praktyce często jeszcze nie był
on respektowany. Rzeczywiście przyspieszony rozwój szkolnictwa datu-
je się dopiero na XIX wiek, gdy zaczęła obowiązywać pruska ustawa
o szkolnictwie z 1800 roku, wprowadzająca powszechność kształcenia,
poglądowość w nauczaniu oraz samodzielność myślenia ucznia - ele-
menty pedagogiki Johanna Heinricha Pestalozziego. Zasady te wprowa-
dzało w życie wielu pedagogów, m.in. Michael Morgenbesser rektor Szko-
ły św. Ducha (w latach 1811-1841), który oprócz pracy pedagogicznej zaj-
mował się dziejami Wrocławia, Śląska i miejscowego szkolnictwa. Wy-
bitną osobowością był też Caesar Albano Kletke, długoletni (1836-1876)
rektor Szkoły Realnej Zwinger. Warto również wspomnieć, że sześciu ab-
solwentów wrocławskich gimnazjów to późniejsi nobliści: Fritz Haber
(chemia, 1918), Paul Ehrlich (medycyna, 1908), Otto Stern (fizyka, 1943),
Max Bom (fizyka, 1954), Gerhart Hauptmann (literatura, 1912) i Friedrich
Bergius (chemia, 1931). Inni wybitni uczniowie tych szkół to m.in.: po-
eta i filozof Johannes Scheffler, znany jako Angelus Silesius, Martin Opitz,
Ferdinand Lasalle i profesor filozofii Hans-Georg Gadamer, laureat dok-
toratu honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego w 1996 roku.
Na początku XIX wieku w mieście działało 35 szkół elementarnych,
w tym 12 katolickich. Oprócz miejskich i parafialnych powstawały zakła-
dy prywatne i specjalne, na przykład dla dzieci niewidomych i głuchonie-
mych. Wraz z rozwojem miasta liczba szkół szybko rosła. Początkowo mie-
ściły się one głównie w starych obiektach, często ciasnych i nieodpowied-
nich pod względem sanitarnym, z czasem jednak zaczęto wznosić dla nich
nowe budynki według projektów i pod nadzorem miejskich architektów:
Carla Studta, Juliusa von Roux, Carla Johanna Christiana Zimmermanna,
Ferdinanda Kaumanna, Roberta Mendego, a szczególnie dużo w okresie
sprawowania urzędu przez Richarda Pliiddemanna. Mimo szybkiego roz-
woju szkolnictwa w wieku XIX, nadal dominującą pozycję w systemie
szkolnym zajmowały sześcioklasowe gimnazja klasyczne z dziewięciolet-
nim okresem nauczania, których ukończenie otwierało drogę do studiów
uniwersyteckich. W wyniku kolejnych reform pod koniec XIX stulecia funk-
cjonowało wiele rodzajów szkół średnich: gimnazja klasyczne, gimnazja re-
alne, średnie szkoły realne, a także powstałe nieco później średnie szkoły,
w których zajmowano się edukaq'ą dziewcząt. Jeśli chodzi o szkoły real-
ne, to były one nastawione na kształtowanie umiejętności praktycznych,
miały za zadanie przygotować uczniów do zawodów mieszczan: kupca,
fabrykanta, urzędnika. Wiele uwagi w ich programach nauczania poświę-
cano nauce języków nowożytnych, przedmiotom ścisłym i przyrodniczym.
Najstarszą siedzibą dziewiętnastowiecznej szkoły średniej jest zacho-
wany do dziś klasycystyczny budynek Szkoły Realnej Zwinger przy pla-
cu Teatralnym, zrealizowany w latach 1823-1825. W 1835 roku oddano
do użytku nową siedzibę Gimnazjum św. Elżbiety, następnie zaś budyn-
ki Szkoły św. Ducha przy placu Polskim (1849), nowego Gimnazjum
św. Jana (1865-1866) oraz Gimnazjum św. Marii Magdaleny (nowy bu-
dynek wzniesiony w latach 1867-1869), wszystkie w klasycystycznym
kostiumie stylowym. Architektura powstałych pod koniec XIX wieku
gimnazjów króla Wilhelma I i króla Fryderyka II, a także wielu szkół lu-
dowych, utrzymana już była w typowych dla tego czasu formach cegla-
nego neogotyku. Spośród wymagań stawianych budynkom szkolnym
istotne znaczenie miały względy edukacyjne, wychowawcze i higienicz-
ne. Układ przestrzenny szkół, poza nielicznymi wyjątkami, polegał na
umieszczaniu z obu stron korytarza, rzadziej z jednej, sal lekcyjnych.
Z czasem w budynkach szkolnych budowano aule, sale do nauki rysun-
ków i zajęć plastycznych, laboratoria fizyczne i chemiczne oraz inne ga-
binety specjalistyczne. U schyłku XIX stulecia wznoszono oddzielne bu-
dynki mieszczące sale gimnastyczne, a obok nich boiska i ogrody szkolne.
Dynamiczny rozwój miasta i związany z tym stały wzrost liczby uczniów
doprowadziły do przepełnienia szkół. W wypadku obu najstarszych gim-
nazjów miejskich rozważano podjęcie przebudowy istniejących budynków,