DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.27560#0187
Maria Zwierz
Architektura wrocławskich szkół do roku 1885
Początki wrocławskiego szkolnictwa sięgają końca XI wieku i wią-
żą się z założeniem na Ostrowie Tumskim szkoły katedralnej. Ta naj-
starsza we Wrocławiu szkoła znajdowała się - wraz ze szpitalem i kon-
wiktem dla biednych uczniów - po północnej stronie katedry. Od po-
łowy XIII wieku zaczęły powstawać w mieście liczne szkoły klasztor-
ne: szkoła kanoników regularnych NMP na Piasku, szkoła przy Szpi-
talu św. Ducha (założona przez augustianów), szkoła premonstraten-
sów opactwa św. Wincentego na Ołbinie, szkoła dominikanów przy
klasztorze św. Wojciecha, szkoła augustianów eremitów św. Doroty,
szkoła franciszkańska przy kościele św. Jakuba, a także szkoły kole-
giackie, z których uznaną pozycję miała placówka przy kościele św.
Krzyża. Jeśli chodzi o poziom nauczania, to wydaje się, że był przy-
najmniej zadowalający, skoro studenci z Wrocławia i Śląska byli czę-
sto wymieniani w matrykułach znaczących uniwersytetów europej-
skich. Jednak szkoły te nie dysponowały oddzielnymi budynkami i na
ogół zajmowały wydzielone sale w obrębie zabudowań klasztornych
i kościelnych.
Nieco więcej informacji zachowało się na temat budynków szkół
miejskich - utworzonej w 1267 roku przy kościele św. Marii Magda-
leny i w roku 1293 przy parafii św. Elżbiety, które dały początek dwóm
cieszącym się największą sławą w mieście i na Śląsku gimnazjom hu-
manistycznym. Szkoła św. Elżbiety była usytuowana po północnej stro-
nie kościoła, w niewielkim drewnianym budynku, którego kształt nie
jest znany. W roku 1525 przejęła - wzniesiony z myślą o wrocław-
skim uniwersytecie - obiekt o konstrukq'i szachulcowej. Rozkwit szko-
ły sprawił, że już w 1560 roku podjęto decyzję o wzniesieniu nowej
siedziby. Dnia 29 stycznia 1562 roku uroczyście poświęcono nowy
obiekt, a szkoła uzyskała status gimnazjum. Wygląd renesansowego,
murowanego budynku, będącego chlubą miasta, znamy z rysunku
Friedricha Bernharda Wernera, akwaforty Johanna Matthiasa Steidli-
na oraz miedziorytu Nikolausa Häubleina1. Był to budynek trójkon-
dygnacyjny, dziesięcioosiowy, z okazałym renesansowym portalem.
W dwuspadowym dachu znajdowało się dziewięć facjatek i sygna-
turka, które były interpretowane jako Apollo w otoczeniu Muz. Gład-
kie elewacje budynku zdobiły tylko międzykondygnacyjne gzymsy
i prostokątne okna ujęte profilowań)™ obramieniami. Na każdej kon-
dygnaqï były dwie sale lekcyjne, poddasze zaś wykorzystywano na
mieszkanie dla woźnego i ekonoma oraz rodzaj bursy dla dziesięciu,
dwunastu uczniów. Wkrótce też - w 1570 roku - obok szkoły wznie-
siono dom przeznaczony na mieszkanie dla rektora, a w pobliskich
kamienicach ulokowano mieszkanie prorektora oraz następnego w hie-
rarchii nauczyciela. Gimnazjum św. Elżbiety było centrum życia umy-
słowego Wrocławia, a kolejni rektorzy i profesorowie nadali mu wy-
soki poziom, który był podtrzymywany przez wiele lat. Absolwenci
tworzyli elitę intelektualną Wrocławia i Śląska oraz zajmowali ekspo-
nowane stanowiska w urzędach i instytucjach.
Druga szkoła miejska - usytuowana po północnej stronie kościo-
ła św. Marii Magdaleny - status gimnazjum uzyskała w roku 1643.
Wiadomo jedynie, że w budynku szkoły znajdowały się zaledwie dwa
pomieszczenia do nauki oraz mieszkanie rektora i nauczycieli. Mimo
rozbudowy oraz modernizacji w 1558 roku, wnętrza stawały się za
ciasne i niefunkcjonalne przy ciągle wzrastającej liczbie uczniów. Osta-
tecznie w 1710 roku po południowej stronie kościoła stanął nowy
gmach, wzniesiony według projektu znanego wrocławskiego budow-
niczego Christopha Hacknera. Był to barokowy trójkondygnacyjny bu-
dynek o siedemnastoosiowej fasadzie, przykryty dwuspadowym
dachem z lukamami. Wnętrza, oprócz sal, w których odbywała się
nauka, mieściły mieszkanie rektora i dwóch nauczycieli.
Utworzona jesienią 1538 roku Szkoła św. Ducha mieściła się po-
czątkowo w domach kapelanów przy Szpitalu św. Ducha, ale już w ro-
ku 1550 została rozbudowana i zajęła niewielki budynek, widoczny
na grafice Friedricha Gottloba Endlera. Grafika ta została wykonana
według rysunku nieznanego autora przed rokiem 1597, kiedy to ko-
ściół i szpital zostały zburzone. Następnie szkołę przeniesiono do do-
mu zakonnic i do starego probostwa przy ulicy Bernardyńskiej (Kirch-
strasse 15). Kolejna przeprowadzka nastąpiła w 1664 roku do budyn-
ku naprzeciw kościoła św. Bernardyna - na posesję przy ulicy Bernar-
dyńskiej 3, gdzie szkoła mieściła się aż do 1849 roku, kiedy otrzyma-
ła nowy budynek (o którym będzie jeszcze mowa).
Jeszcze mniej niż o architekturze średniowiecznych i nowożytnych
budynków szkół wiadomo o tym, jak wyglądały ich wnętrza. Trochę
światła na to zagadnienie rzuca znany miedzioryt Davida Tscheminga
z 1644 roku, a także nieco późniejszy (1668) miedzioryt Nikolausa
Häubleina, które ukazują wnętrze Biblioteki św. Marii Magdaleny.
Było to duże pomieszczenie o sklepieniu krzyżowo-żebrowym wspar-
tym na jednym filarze. W doświetlonym przez wysokie okna lekto-
rium - oprócz bogatego księgozbioru - na balustradzie były ustawio-
ne pełnoplastyczne rzeźby przedstawiające siedmiu mędrców staro-
żytnej Grecji - patronów nauki.
Równie interesujący przykład dawnego wyposażenia wrocław-
skich szkół, który do dziś zachował się w zbiorach wrocławskiego
Muzeum Narodowego, stanowią trzy tablice do nauki kaligrafii wy-
konane w latach czterdziestych XVI wieku2. Ich autorem był Bonaven-
tura Roesler (1500-1575), urzędnik miejski i pisarz rady, a także na-
uczyciel w szkołach św. Elżbiety i św. Marii Magdaleny. Tablice o wy-
miarach 81,2 x 59 x 5 cm zbudowane są w formie dyptyków, po za-
mknięciu mają wygląd płaskich skrzynek. Ich listwy boczne zaopa-
trzone są w zawiasy oraz zamki umożliwiające składanie i zamyka-
nie na klucz, a metalowe uchwyty służyły kiedyś do zawieszania ta-
blic na ścianie. Drewniane dyptyki zostały wewnątrz oklejone perga-
minem, a wzory pisma wykonano techniką temperową. Wzorniki te
można uznać za jedną z pierwszych na Śląsku prób ujęcia w sposób
poglądowy nowych form liternictwa renesansowego, które było reak-
cją na zagmatwane i trudno czytelne formy pism gotyckich. Na tabli-
cach Bonaventury Roeslera są wzory pisma hebrajskiego, łacińskiego
starszej rotundy i semirotundy. Oprócz nauki o kształcie i konstruk-
177
Architektura wrocławskich szkół do roku 1885
Początki wrocławskiego szkolnictwa sięgają końca XI wieku i wią-
żą się z założeniem na Ostrowie Tumskim szkoły katedralnej. Ta naj-
starsza we Wrocławiu szkoła znajdowała się - wraz ze szpitalem i kon-
wiktem dla biednych uczniów - po północnej stronie katedry. Od po-
łowy XIII wieku zaczęły powstawać w mieście liczne szkoły klasztor-
ne: szkoła kanoników regularnych NMP na Piasku, szkoła przy Szpi-
talu św. Ducha (założona przez augustianów), szkoła premonstraten-
sów opactwa św. Wincentego na Ołbinie, szkoła dominikanów przy
klasztorze św. Wojciecha, szkoła augustianów eremitów św. Doroty,
szkoła franciszkańska przy kościele św. Jakuba, a także szkoły kole-
giackie, z których uznaną pozycję miała placówka przy kościele św.
Krzyża. Jeśli chodzi o poziom nauczania, to wydaje się, że był przy-
najmniej zadowalający, skoro studenci z Wrocławia i Śląska byli czę-
sto wymieniani w matrykułach znaczących uniwersytetów europej-
skich. Jednak szkoły te nie dysponowały oddzielnymi budynkami i na
ogół zajmowały wydzielone sale w obrębie zabudowań klasztornych
i kościelnych.
Nieco więcej informacji zachowało się na temat budynków szkół
miejskich - utworzonej w 1267 roku przy kościele św. Marii Magda-
leny i w roku 1293 przy parafii św. Elżbiety, które dały początek dwóm
cieszącym się największą sławą w mieście i na Śląsku gimnazjom hu-
manistycznym. Szkoła św. Elżbiety była usytuowana po północnej stro-
nie kościoła, w niewielkim drewnianym budynku, którego kształt nie
jest znany. W roku 1525 przejęła - wzniesiony z myślą o wrocław-
skim uniwersytecie - obiekt o konstrukq'i szachulcowej. Rozkwit szko-
ły sprawił, że już w 1560 roku podjęto decyzję o wzniesieniu nowej
siedziby. Dnia 29 stycznia 1562 roku uroczyście poświęcono nowy
obiekt, a szkoła uzyskała status gimnazjum. Wygląd renesansowego,
murowanego budynku, będącego chlubą miasta, znamy z rysunku
Friedricha Bernharda Wernera, akwaforty Johanna Matthiasa Steidli-
na oraz miedziorytu Nikolausa Häubleina1. Był to budynek trójkon-
dygnacyjny, dziesięcioosiowy, z okazałym renesansowym portalem.
W dwuspadowym dachu znajdowało się dziewięć facjatek i sygna-
turka, które były interpretowane jako Apollo w otoczeniu Muz. Gład-
kie elewacje budynku zdobiły tylko międzykondygnacyjne gzymsy
i prostokątne okna ujęte profilowań)™ obramieniami. Na każdej kon-
dygnaqï były dwie sale lekcyjne, poddasze zaś wykorzystywano na
mieszkanie dla woźnego i ekonoma oraz rodzaj bursy dla dziesięciu,
dwunastu uczniów. Wkrótce też - w 1570 roku - obok szkoły wznie-
siono dom przeznaczony na mieszkanie dla rektora, a w pobliskich
kamienicach ulokowano mieszkanie prorektora oraz następnego w hie-
rarchii nauczyciela. Gimnazjum św. Elżbiety było centrum życia umy-
słowego Wrocławia, a kolejni rektorzy i profesorowie nadali mu wy-
soki poziom, który był podtrzymywany przez wiele lat. Absolwenci
tworzyli elitę intelektualną Wrocławia i Śląska oraz zajmowali ekspo-
nowane stanowiska w urzędach i instytucjach.
Druga szkoła miejska - usytuowana po północnej stronie kościo-
ła św. Marii Magdaleny - status gimnazjum uzyskała w roku 1643.
Wiadomo jedynie, że w budynku szkoły znajdowały się zaledwie dwa
pomieszczenia do nauki oraz mieszkanie rektora i nauczycieli. Mimo
rozbudowy oraz modernizacji w 1558 roku, wnętrza stawały się za
ciasne i niefunkcjonalne przy ciągle wzrastającej liczbie uczniów. Osta-
tecznie w 1710 roku po południowej stronie kościoła stanął nowy
gmach, wzniesiony według projektu znanego wrocławskiego budow-
niczego Christopha Hacknera. Był to barokowy trójkondygnacyjny bu-
dynek o siedemnastoosiowej fasadzie, przykryty dwuspadowym
dachem z lukamami. Wnętrza, oprócz sal, w których odbywała się
nauka, mieściły mieszkanie rektora i dwóch nauczycieli.
Utworzona jesienią 1538 roku Szkoła św. Ducha mieściła się po-
czątkowo w domach kapelanów przy Szpitalu św. Ducha, ale już w ro-
ku 1550 została rozbudowana i zajęła niewielki budynek, widoczny
na grafice Friedricha Gottloba Endlera. Grafika ta została wykonana
według rysunku nieznanego autora przed rokiem 1597, kiedy to ko-
ściół i szpital zostały zburzone. Następnie szkołę przeniesiono do do-
mu zakonnic i do starego probostwa przy ulicy Bernardyńskiej (Kirch-
strasse 15). Kolejna przeprowadzka nastąpiła w 1664 roku do budyn-
ku naprzeciw kościoła św. Bernardyna - na posesję przy ulicy Bernar-
dyńskiej 3, gdzie szkoła mieściła się aż do 1849 roku, kiedy otrzyma-
ła nowy budynek (o którym będzie jeszcze mowa).
Jeszcze mniej niż o architekturze średniowiecznych i nowożytnych
budynków szkół wiadomo o tym, jak wyglądały ich wnętrza. Trochę
światła na to zagadnienie rzuca znany miedzioryt Davida Tscheminga
z 1644 roku, a także nieco późniejszy (1668) miedzioryt Nikolausa
Häubleina, które ukazują wnętrze Biblioteki św. Marii Magdaleny.
Było to duże pomieszczenie o sklepieniu krzyżowo-żebrowym wspar-
tym na jednym filarze. W doświetlonym przez wysokie okna lekto-
rium - oprócz bogatego księgozbioru - na balustradzie były ustawio-
ne pełnoplastyczne rzeźby przedstawiające siedmiu mędrców staro-
żytnej Grecji - patronów nauki.
Równie interesujący przykład dawnego wyposażenia wrocław-
skich szkół, który do dziś zachował się w zbiorach wrocławskiego
Muzeum Narodowego, stanowią trzy tablice do nauki kaligrafii wy-
konane w latach czterdziestych XVI wieku2. Ich autorem był Bonaven-
tura Roesler (1500-1575), urzędnik miejski i pisarz rady, a także na-
uczyciel w szkołach św. Elżbiety i św. Marii Magdaleny. Tablice o wy-
miarach 81,2 x 59 x 5 cm zbudowane są w formie dyptyków, po za-
mknięciu mają wygląd płaskich skrzynek. Ich listwy boczne zaopa-
trzone są w zawiasy oraz zamki umożliwiające składanie i zamyka-
nie na klucz, a metalowe uchwyty służyły kiedyś do zawieszania ta-
blic na ścianie. Drewniane dyptyki zostały wewnątrz oklejone perga-
minem, a wzory pisma wykonano techniką temperową. Wzorniki te
można uznać za jedną z pierwszych na Śląsku prób ujęcia w sposób
poglądowy nowych form liternictwa renesansowego, które było reak-
cją na zagmatwane i trudno czytelne formy pism gotyckich. Na tabli-
cach Bonaventury Roeslera są wzory pisma hebrajskiego, łacińskiego
starszej rotundy i semirotundy. Oprócz nauki o kształcie i konstruk-
177