DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.27560#0031
Kazimierz Bobowski
Wrocławskie szkoły elementarne i średnie
od średniowiecza do końca XVIII wieku
Dzieje szkolnictwa wrocławskiego są ważnym działem historii
i kultury miasta. Zgodnie z postanowieniem synodu metropolii gnieź-
nieńskiej w Łęczycy w 1257 roku, niemal we wszystkich miastach ślą-
skich zaczęto tworzyć parafialne szkoły miejskie1. We Wrocławiu już
wiele dziesięcioleci wcześniej, od około ostatniej ćwierci XI wieku,
funkq'onowała szkoła katedralna2 i rozwijające się od połowy XIII wie-
ku liczne szkoły przy klasztorach i kolegiatach. Duchowni byli więc
pierwszymi nauczycielami, kościoły katedralne, kolegiackie i klasztor-
ne - pierwszymi szkołami, a religia - pierwszym podstawowym przed-
miotem nauczania.
Śpiew i nauka czytania oraz pisania były głównymi elementami
zajęć w szkołach parafialnych, zakonnych, kolegiackich i katedralnych.
Model szkolnictwa początkowego obejmował dwa poziomy - trivium
i quadrivium. W ramach trivium uczono gramatyki, retoryki i dialek-
tyki. Naukę gramatyki prowadzono przez układanie wierszy łaciń-
skich opartych na rytmie i rymie, wykorzystując przede wszystkim
podręcznik Donata, znanego gramatyka i retora rzymskiego3. Retory-
ka przysposabiała przede wszystkim kleryków do wygłaszania kazań
oraz służyła ćwiczeniu redagowania dokumentów i listów. Dialekty-
ka z kolei obejmowała ćwiczenia logicznego rozumowania4. Quadri-
vium realizowane w szkole katedralnej obejmowało: arytmetykę, geo-
metrię, astronomię i muzykę. W arytmetyce ograniczano się do pod-
stawowych działań rachunkowych, w geometrii - głównie do opisu
ziemi, w astronomii - do nauki kalendarza, a w muzyce - przede
wszystkim do śpiewu kościelnego. Oba stopnie składały się na sie-
dem sztuk wyzwolonych (artes liberales), które nie obejmowały malar-
stwa - traktowanego jako rzemiosło.
Jeśli chodzi o udokumentowane początki wrocławskiej szkoły ka-
tedralnej, to należy odnotować najwcześniejszą wiadomość o niej w do-
kumencie z 1212 roku, w którym jest mowa o kanoniku sprawującym
hmkcję zastępcy mistrza nauczania’.
Szkoła katedralna we Wrocławiu jest powszechnie uważana przez
historyków za najstarszą szkołę w tym mieście i na całym Śląsku.
Scholastyk kapituły katedralnej miał prerogatywy inspektora szkolne-
go, który w okresie średniowiecza sprawował merytoryczny nadzór
nad wszystkimi rodzajami szkół na obszarze Śląska. Mianował rekto-
rów i pozostałych członków personelu nauczającego, czuwał nad re-
alizacją programu i planu zajęć, nad właściwym poziomem naucza-
nia i dyscypliną uczniowską. Pod okiem podsygnatora i audytora
uczniowie szkoły katedralnej do około dziesiątego roku życia uczyli
się religii, łaciny oraz czytania i pisania. Program trivium realizowa-
no w dwóch pierwszych klasach (szkoła niższego stopnia), a quadri-
vium w wyższym zakładzie kształcenia, w dwóch wyższych klasach.
Szkoła katedralna razem ze szpitalem i konwiktem dla biednych
uczniów mieściła się na Ostrowie Tumskim, na północ od północne-
go wejścia do kościoła katedralnego. Do końca XVI wieku cieszyła się
opinią ośrodka o bardzo wysokim poziomie kształcenia. W XIII wie-
ku studiował w niej kanonik gnieźnieński Razlaus oraz krewny kró-
la Czech Ottokara, określany w źródłach tylko monogramem imienia
i nazwiska „HG"6. W końcu XVI wieku klasy wyższe na poziomie
quadrivium zostały przeniesione z Wrocławia do Nysy, a trzy klasy
niższe - jako tzw. szkoła ludowa - funkcjonowały przy katedrze do
1900 roku7.
Spośród szkół klasztornych Wrocławia wielkim uznaniem, zwłasz-
cza w późnym średniowieczu, cieszyła się powstała około połowy
XIII wieku szkoła przy augustiańskim konwencie kanoników regular-
nych NMP na Piasku, położona na północ od północno-zachodniego
naroża kościoła Najświętszej Marii Panny1. Niestety, na ogół anonimo-
wy pozostaje personel nauczający w tej szkole w okresie średniowie-
cza. Na podstawie zachowanych wzmianek można jedynie wysnuć
wniosek, że rektorami szkoły augustiańskiej byli członkowie wspól-
noty klasztornej. Dokument z 1339 roku wymienia jako rektora szko-
ły na Piasku członka konwentu Jana Hademnicza9. Materiał porów-
nawczy dotyczący szkół augustiańskich wskazuje, że nie tylko rekto-
rzy, ale również personel pedagogiczny rekrutował się spośród gra-
duatów10. Okres szczytowego rozwoju zarówno szkoły augustiańskiej,
jak i innych szkół klasztornych, przypadł na wiek XV, a więc na cza-
sy opata Jodoka z Głuchołaz, który na Uniwersytecie Krakowskim, ja-
ko stypendysta Mikołaja z Gliwic, uzyskał tytuł magistra siedmiu sztuk
wyzwolonych i bakalaureat w zakresie prawa kanonicznego11. Dane
źródłowe pozwalają sądzić, że swoją edukację opat rozpoczął w szko-
le parafialnej w Żytawie, gdzie przebywał w latach 1413-1414,
po czym w 1415 roku wstąpił do zakonu kanoników regularnych we
Wrocławiu12. Jodok znany jest przede wszystkim jako autor kromki
klasztoru NMP na Piasku i wielki reformator klasztoru i szkoły przy-
klasztornej. We współpracy ze starszymi braćmi z konwentu w 1442 ro-
ku opracował nowe metody i nowy plan nauczania oraz wychowa-
nia, a także zasady funkcjonowania szkoły, co ujął w specjalnych sta-
tutach, nadając im rangę aktu normatywnego13. Uczniowie szkoły
augustiańskiej co najmniej od rządów Jodoka korzystali z własnego
szpitala, który znajdował się w pobliżu zabudowań klasztoru.
Augustianie byli również założycielami szkoły przy Szpitalu
św. Ducha we Wrocławiu, jednak trudno określić datę jej fundacji.
Szkoła ta została później przeniesiona do Środy Śląskiej14.
Ożywioną dyskusję wśród historyków budzi od czasów Gustawa
Adolfa Stenzla kwestia daty powstania szkoły premonstratensów opac-
twa św. Wincentego na wrocławskim Ołbinie. Ostatnio przekonująco
obalił zakorzeniony w literaturze pogląd o istnieniu tej szkoły już od
1204 roku K. Kaczmarek, który opowiada się za powstaniem tzw. ze-
wnętrznej szkoły publicznej norbertanów wrocławskich dopiero w okre-
sie opata Franciszka Neudorfa w drugiej połowie XV wieku, o czym
informuje pod rokiem 1460 kronika Zygmunta Rosicza15. Przyjmując
25
Wrocławskie szkoły elementarne i średnie
od średniowiecza do końca XVIII wieku
Dzieje szkolnictwa wrocławskiego są ważnym działem historii
i kultury miasta. Zgodnie z postanowieniem synodu metropolii gnieź-
nieńskiej w Łęczycy w 1257 roku, niemal we wszystkich miastach ślą-
skich zaczęto tworzyć parafialne szkoły miejskie1. We Wrocławiu już
wiele dziesięcioleci wcześniej, od około ostatniej ćwierci XI wieku,
funkq'onowała szkoła katedralna2 i rozwijające się od połowy XIII wie-
ku liczne szkoły przy klasztorach i kolegiatach. Duchowni byli więc
pierwszymi nauczycielami, kościoły katedralne, kolegiackie i klasztor-
ne - pierwszymi szkołami, a religia - pierwszym podstawowym przed-
miotem nauczania.
Śpiew i nauka czytania oraz pisania były głównymi elementami
zajęć w szkołach parafialnych, zakonnych, kolegiackich i katedralnych.
Model szkolnictwa początkowego obejmował dwa poziomy - trivium
i quadrivium. W ramach trivium uczono gramatyki, retoryki i dialek-
tyki. Naukę gramatyki prowadzono przez układanie wierszy łaciń-
skich opartych na rytmie i rymie, wykorzystując przede wszystkim
podręcznik Donata, znanego gramatyka i retora rzymskiego3. Retory-
ka przysposabiała przede wszystkim kleryków do wygłaszania kazań
oraz służyła ćwiczeniu redagowania dokumentów i listów. Dialekty-
ka z kolei obejmowała ćwiczenia logicznego rozumowania4. Quadri-
vium realizowane w szkole katedralnej obejmowało: arytmetykę, geo-
metrię, astronomię i muzykę. W arytmetyce ograniczano się do pod-
stawowych działań rachunkowych, w geometrii - głównie do opisu
ziemi, w astronomii - do nauki kalendarza, a w muzyce - przede
wszystkim do śpiewu kościelnego. Oba stopnie składały się na sie-
dem sztuk wyzwolonych (artes liberales), które nie obejmowały malar-
stwa - traktowanego jako rzemiosło.
Jeśli chodzi o udokumentowane początki wrocławskiej szkoły ka-
tedralnej, to należy odnotować najwcześniejszą wiadomość o niej w do-
kumencie z 1212 roku, w którym jest mowa o kanoniku sprawującym
hmkcję zastępcy mistrza nauczania’.
Szkoła katedralna we Wrocławiu jest powszechnie uważana przez
historyków za najstarszą szkołę w tym mieście i na całym Śląsku.
Scholastyk kapituły katedralnej miał prerogatywy inspektora szkolne-
go, który w okresie średniowiecza sprawował merytoryczny nadzór
nad wszystkimi rodzajami szkół na obszarze Śląska. Mianował rekto-
rów i pozostałych członków personelu nauczającego, czuwał nad re-
alizacją programu i planu zajęć, nad właściwym poziomem naucza-
nia i dyscypliną uczniowską. Pod okiem podsygnatora i audytora
uczniowie szkoły katedralnej do około dziesiątego roku życia uczyli
się religii, łaciny oraz czytania i pisania. Program trivium realizowa-
no w dwóch pierwszych klasach (szkoła niższego stopnia), a quadri-
vium w wyższym zakładzie kształcenia, w dwóch wyższych klasach.
Szkoła katedralna razem ze szpitalem i konwiktem dla biednych
uczniów mieściła się na Ostrowie Tumskim, na północ od północne-
go wejścia do kościoła katedralnego. Do końca XVI wieku cieszyła się
opinią ośrodka o bardzo wysokim poziomie kształcenia. W XIII wie-
ku studiował w niej kanonik gnieźnieński Razlaus oraz krewny kró-
la Czech Ottokara, określany w źródłach tylko monogramem imienia
i nazwiska „HG"6. W końcu XVI wieku klasy wyższe na poziomie
quadrivium zostały przeniesione z Wrocławia do Nysy, a trzy klasy
niższe - jako tzw. szkoła ludowa - funkcjonowały przy katedrze do
1900 roku7.
Spośród szkół klasztornych Wrocławia wielkim uznaniem, zwłasz-
cza w późnym średniowieczu, cieszyła się powstała około połowy
XIII wieku szkoła przy augustiańskim konwencie kanoników regular-
nych NMP na Piasku, położona na północ od północno-zachodniego
naroża kościoła Najświętszej Marii Panny1. Niestety, na ogół anonimo-
wy pozostaje personel nauczający w tej szkole w okresie średniowie-
cza. Na podstawie zachowanych wzmianek można jedynie wysnuć
wniosek, że rektorami szkoły augustiańskiej byli członkowie wspól-
noty klasztornej. Dokument z 1339 roku wymienia jako rektora szko-
ły na Piasku członka konwentu Jana Hademnicza9. Materiał porów-
nawczy dotyczący szkół augustiańskich wskazuje, że nie tylko rekto-
rzy, ale również personel pedagogiczny rekrutował się spośród gra-
duatów10. Okres szczytowego rozwoju zarówno szkoły augustiańskiej,
jak i innych szkół klasztornych, przypadł na wiek XV, a więc na cza-
sy opata Jodoka z Głuchołaz, który na Uniwersytecie Krakowskim, ja-
ko stypendysta Mikołaja z Gliwic, uzyskał tytuł magistra siedmiu sztuk
wyzwolonych i bakalaureat w zakresie prawa kanonicznego11. Dane
źródłowe pozwalają sądzić, że swoją edukację opat rozpoczął w szko-
le parafialnej w Żytawie, gdzie przebywał w latach 1413-1414,
po czym w 1415 roku wstąpił do zakonu kanoników regularnych we
Wrocławiu12. Jodok znany jest przede wszystkim jako autor kromki
klasztoru NMP na Piasku i wielki reformator klasztoru i szkoły przy-
klasztornej. We współpracy ze starszymi braćmi z konwentu w 1442 ro-
ku opracował nowe metody i nowy plan nauczania oraz wychowa-
nia, a także zasady funkcjonowania szkoły, co ujął w specjalnych sta-
tutach, nadając im rangę aktu normatywnego13. Uczniowie szkoły
augustiańskiej co najmniej od rządów Jodoka korzystali z własnego
szpitala, który znajdował się w pobliżu zabudowań klasztoru.
Augustianie byli również założycielami szkoły przy Szpitalu
św. Ducha we Wrocławiu, jednak trudno określić datę jej fundacji.
Szkoła ta została później przeniesiona do Środy Śląskiej14.
Ożywioną dyskusję wśród historyków budzi od czasów Gustawa
Adolfa Stenzla kwestia daty powstania szkoły premonstratensów opac-
twa św. Wincentego na wrocławskim Ołbinie. Ostatnio przekonująco
obalił zakorzeniony w literaturze pogląd o istnieniu tej szkoły już od
1204 roku K. Kaczmarek, który opowiada się za powstaniem tzw. ze-
wnętrznej szkoły publicznej norbertanów wrocławskich dopiero w okre-
sie opata Franciszka Neudorfa w drugiej połowie XV wieku, o czym
informuje pod rokiem 1460 kronika Zygmunta Rosicza15. Przyjmując
25