DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.27560#0067
Leszek Ziątkowski
Szkolnictwo żydowskie we Wrocławiu do połowy XIX wieku
Tora, czyli Pięcioksiąg Mojżesza, jest dla każdego Żyda najświęt-
szym objawieniem, zapisem praw danych przez Boga. Prawd nie-
zmiennych i ponadczasowych, które obowiązują zawsze i wszędzie.
Przemiany zachodzące w społeczeństwie Żydów na przestrzeni wie-
ków zmuszały (i zmuszają) jednak wyznawców Tory do ustawicznej
nrterpretacji tych praw, dostosowywania ich do istniejących warun-
ków. Swoistą metodologią interpretacji Tory stał się Talmud (z hebr.
uczyć się', 'studiować'), stanowiący wielowiekowy zbiór wyjaśnień
i komentarzy uczonych w piśmie. Znajomość Tory i poznanie inter-
pretacji praw boskich - Talmudu - od zawsze było podstawowym obo-
wiązkiem religijnego Żyda.
Na przemożną chęć zdobywania przez Żydów umiejętności czy-
tania i pisania wskazywał już Józef Flawiusz (I wiek n.e.), wspomi-
nali o tym również liczni pamiętnikarze - także polscy - podkreśla-
jąc gotowość Żydów do największych wyrzeczeń, byle tylko zapew-
nić swoim dzieciom wykształcenie. Powszechny w tym narodzie pęd
do nauki wynikał przede wszystkim z gorliwości religijnej zarówno
rodziców, jak i dzieci.
Odpowiednie miejsce do czytania, studiowania i komentowania
"Świętych Słów" mogło znajdować się wszędzie. W odróżnieniu od
kościoła, będącego miejscem kultu i ofiar}', żydowski dom zgroma-
dzeń, „bet ha-knesseth", synagoga, przypominały chrześcijanom ra-
czej szkołę. Taki sposób postrzegania żydowskich miejsc modlitwy
sprawił, że słowo „szkoła", zapożyczone z terminologii chrześcijań-
skiej do języka Żydów aszkenazyjskich (jidysz), stosowano później
w j?zyku polskim i niemieckim w odniesieniu zarówno do bóżnicy,
jak i obiektu edukacyjnego1. Chociaż więc w średniowiecznych źró-
dłach związanych z funkqonowaniem gminy żydowskiej we Wrocła-
wiu wymienia się kilka tzw. szkół żydowskich (Juden Schule), to nie
należy tego rozumieć dosłownie. Z pewnością nie były to placówki
edukacyjne w dzisiejszym rozumieniu tego terminu.
Współczesna gmina żydowska we Wrocławiu uznała rok 1203,
a więc datę wyrytą na najstarszej zachowanej wrocławskiej macewie,
za symboliczną datę powstania w stolicy Śląska gminy wyznaniowej,
łnformacje, jakimi dysponujemy dzisiaj, są, niestety, bardzo wybiór-
cze i nie pozwalają na odtworzenie wszystkich aspektów życia tej spo-
łeczności w okresie średniowiecza. Nic pewnego nie wiemy o funk-
cjonowaniu tu żydowskiego systemu oświatowego. Możemy jedynie
Wnioskować, przez analogię z bardziej znanymi gminami z terenów
zachodniej Europy, że takie szkolnictwo istniało. Wskazuje na to przede
Wszystkim znaczna siła demograficzna i ekonomiczna miejscowej dia-
spory. Również występowanie synagog stanowi pośredni dowód na
funkcjonowanie w mieście tradycyjnych form żydowskiej oświaty. O ich
Poziomie, liczebności uczniów czy wyposażeniu nie potrafimy jednak
uic bliższego powiedzieć.
Nie dysponujemy także dokładniejszymi informacjami o szkolnic-
twie hebrajskim już po praktycznej reaktywacji trwałego osadnictwa
żydowskiego we Wrocławiu w drugiej połowie XVII wieku. Pierwsze
wzmianki na ten temat pochodzą dopiero z okresu pruskiego (druga
połowa XVm wieku), a więc po prawnym usankcjonowaniu istnienia
gminy żydowskiej w stolicy Śląska. Za przykładową ilustraqę funk-
qonowania tradycyjnego systemu oświaty w społeczności wrocław-
skich Żydów możemy uznać drogę życiową Eliasa Henschela - zna-
nego lekarza i jednego z propagatorów idei haskalowych. W jego ka-
rierze zawodowej nie na wiele się zdało wykształcenie wyniesione
z żydowskiej szkoły religijnej „bet ha-midrasz". Dopiero wyjazd i wy-
trwałe samokształcenie umożliwiły mu zdobycie świeckiej wiedzy
i niezbędnych umiejętności zawodowych2.
W procesie emancypacji Żydów, poczynając od niemieckiej haska-
li i oświecenia, szczególnie mocno zaczęto podkreślać konieczność
zastąpienia tradycyjnego systemu kształcenia (tzw. szkolnictwa che-
derowego) szkolnictwem bardziej świeckim, spełniającym normy pe-
dagogiczne postoświeceniowego społeczeństwa chrześcijańskiego.
Wprowadzenie tych zasad okazało się jednak trudne. Nie tylko z po-
wodu konserwatyzmu żydowskiego społeczeństwa, ale przede wszyst-
kim ze względu na podejrzenia o chęć naruszenia podstaw życia
religijnego. Nowa szkoła z rozszerzonymi programami nauczania sta-
nowiła w powszechnym odczuciu zagrożenie zejścia z drogi do Boga
i próbę zerwania „Przymierza".
W głośnej rozprawie Christiana Wilhelma Dohma o konieczności
poprawy stanu ludności żydowskiej znajdujemy dobitne wskazanie
konieczności podniesienia poziomu oświaty i podążenia w kierunku
proponowanym przez myślicieli oświeceniowych3. Efektem tych zmian
miało być w przyszłości prawne zrównanie pozycji Żydów z innymi
grupami ludności państwa. Prawne zrównanie („uobywatelnienie")
Żydów nie było jednak dla Dohma celem samym w sobie, a jedynie
częścią długofalowego, kontrolowanegoprzezpaństwoprocesu ukształ-
towania tej społeczności w taki sposób, aby upodobniła się pod wzglę-
dem językowym, obyczajowym i światopoglądowym do chrześcijań-
skiej większości.
Praktycznej realizaqi tez zawartych w publikacji Dohma podjął
się minister do spraw Śląska Carl Georg Friedrich von Hoym. Dnia
21 maja 1790 roku zostały wydane przepisy regulujące sytuację praw-
ną i społeczną Żydów wrocławskich4. Znalazł się tam odrębny para-
graf, w którym zapowiedziano utworzenie szkół dla młodzieży ży-
dowskiej. W celu zbliżenia i równouprawnienia Żydów z ludnością
chrześcijańską „co najmniej konieczne jest, by we Wrocławiu utwo-
rzyć normalny, składający się z kilku klas zakład oświatowy. W szko-
le tej znaleźliby zatrudnienie nauczyciele, którzy poza przekazywa-
niem wiedzy religijnej prowadziliby z dziećmi lekqe z zakresu mo-
ralności, miłości bliźniego, obowiązków wobec zwierzchników, pisa-
nia, mierzenia, geografii, historii, wiedzy przyrodniczej. [...] W zakła-
dzie należałoby zatrudnić nauczycieli, którzy byliby w stanie wykształ-
cić przyszłe generacje użytecznych dla państwa obywateli"5.
Szkoła taka rzeczywiście powstała we Wrocławiu już w 1791 roku6.
W opinii historyków odegrała ona niezwykle ważną rolę w procesach
57
Szkolnictwo żydowskie we Wrocławiu do połowy XIX wieku
Tora, czyli Pięcioksiąg Mojżesza, jest dla każdego Żyda najświęt-
szym objawieniem, zapisem praw danych przez Boga. Prawd nie-
zmiennych i ponadczasowych, które obowiązują zawsze i wszędzie.
Przemiany zachodzące w społeczeństwie Żydów na przestrzeni wie-
ków zmuszały (i zmuszają) jednak wyznawców Tory do ustawicznej
nrterpretacji tych praw, dostosowywania ich do istniejących warun-
ków. Swoistą metodologią interpretacji Tory stał się Talmud (z hebr.
uczyć się', 'studiować'), stanowiący wielowiekowy zbiór wyjaśnień
i komentarzy uczonych w piśmie. Znajomość Tory i poznanie inter-
pretacji praw boskich - Talmudu - od zawsze było podstawowym obo-
wiązkiem religijnego Żyda.
Na przemożną chęć zdobywania przez Żydów umiejętności czy-
tania i pisania wskazywał już Józef Flawiusz (I wiek n.e.), wspomi-
nali o tym również liczni pamiętnikarze - także polscy - podkreśla-
jąc gotowość Żydów do największych wyrzeczeń, byle tylko zapew-
nić swoim dzieciom wykształcenie. Powszechny w tym narodzie pęd
do nauki wynikał przede wszystkim z gorliwości religijnej zarówno
rodziców, jak i dzieci.
Odpowiednie miejsce do czytania, studiowania i komentowania
"Świętych Słów" mogło znajdować się wszędzie. W odróżnieniu od
kościoła, będącego miejscem kultu i ofiar}', żydowski dom zgroma-
dzeń, „bet ha-knesseth", synagoga, przypominały chrześcijanom ra-
czej szkołę. Taki sposób postrzegania żydowskich miejsc modlitwy
sprawił, że słowo „szkoła", zapożyczone z terminologii chrześcijań-
skiej do języka Żydów aszkenazyjskich (jidysz), stosowano później
w j?zyku polskim i niemieckim w odniesieniu zarówno do bóżnicy,
jak i obiektu edukacyjnego1. Chociaż więc w średniowiecznych źró-
dłach związanych z funkqonowaniem gminy żydowskiej we Wrocła-
wiu wymienia się kilka tzw. szkół żydowskich (Juden Schule), to nie
należy tego rozumieć dosłownie. Z pewnością nie były to placówki
edukacyjne w dzisiejszym rozumieniu tego terminu.
Współczesna gmina żydowska we Wrocławiu uznała rok 1203,
a więc datę wyrytą na najstarszej zachowanej wrocławskiej macewie,
za symboliczną datę powstania w stolicy Śląska gminy wyznaniowej,
łnformacje, jakimi dysponujemy dzisiaj, są, niestety, bardzo wybiór-
cze i nie pozwalają na odtworzenie wszystkich aspektów życia tej spo-
łeczności w okresie średniowiecza. Nic pewnego nie wiemy o funk-
cjonowaniu tu żydowskiego systemu oświatowego. Możemy jedynie
Wnioskować, przez analogię z bardziej znanymi gminami z terenów
zachodniej Europy, że takie szkolnictwo istniało. Wskazuje na to przede
Wszystkim znaczna siła demograficzna i ekonomiczna miejscowej dia-
spory. Również występowanie synagog stanowi pośredni dowód na
funkcjonowanie w mieście tradycyjnych form żydowskiej oświaty. O ich
Poziomie, liczebności uczniów czy wyposażeniu nie potrafimy jednak
uic bliższego powiedzieć.
Nie dysponujemy także dokładniejszymi informacjami o szkolnic-
twie hebrajskim już po praktycznej reaktywacji trwałego osadnictwa
żydowskiego we Wrocławiu w drugiej połowie XVII wieku. Pierwsze
wzmianki na ten temat pochodzą dopiero z okresu pruskiego (druga
połowa XVm wieku), a więc po prawnym usankcjonowaniu istnienia
gminy żydowskiej w stolicy Śląska. Za przykładową ilustraqę funk-
qonowania tradycyjnego systemu oświaty w społeczności wrocław-
skich Żydów możemy uznać drogę życiową Eliasa Henschela - zna-
nego lekarza i jednego z propagatorów idei haskalowych. W jego ka-
rierze zawodowej nie na wiele się zdało wykształcenie wyniesione
z żydowskiej szkoły religijnej „bet ha-midrasz". Dopiero wyjazd i wy-
trwałe samokształcenie umożliwiły mu zdobycie świeckiej wiedzy
i niezbędnych umiejętności zawodowych2.
W procesie emancypacji Żydów, poczynając od niemieckiej haska-
li i oświecenia, szczególnie mocno zaczęto podkreślać konieczność
zastąpienia tradycyjnego systemu kształcenia (tzw. szkolnictwa che-
derowego) szkolnictwem bardziej świeckim, spełniającym normy pe-
dagogiczne postoświeceniowego społeczeństwa chrześcijańskiego.
Wprowadzenie tych zasad okazało się jednak trudne. Nie tylko z po-
wodu konserwatyzmu żydowskiego społeczeństwa, ale przede wszyst-
kim ze względu na podejrzenia o chęć naruszenia podstaw życia
religijnego. Nowa szkoła z rozszerzonymi programami nauczania sta-
nowiła w powszechnym odczuciu zagrożenie zejścia z drogi do Boga
i próbę zerwania „Przymierza".
W głośnej rozprawie Christiana Wilhelma Dohma o konieczności
poprawy stanu ludności żydowskiej znajdujemy dobitne wskazanie
konieczności podniesienia poziomu oświaty i podążenia w kierunku
proponowanym przez myślicieli oświeceniowych3. Efektem tych zmian
miało być w przyszłości prawne zrównanie pozycji Żydów z innymi
grupami ludności państwa. Prawne zrównanie („uobywatelnienie")
Żydów nie było jednak dla Dohma celem samym w sobie, a jedynie
częścią długofalowego, kontrolowanegoprzezpaństwoprocesu ukształ-
towania tej społeczności w taki sposób, aby upodobniła się pod wzglę-
dem językowym, obyczajowym i światopoglądowym do chrześcijań-
skiej większości.
Praktycznej realizaqi tez zawartych w publikacji Dohma podjął
się minister do spraw Śląska Carl Georg Friedrich von Hoym. Dnia
21 maja 1790 roku zostały wydane przepisy regulujące sytuację praw-
ną i społeczną Żydów wrocławskich4. Znalazł się tam odrębny para-
graf, w którym zapowiedziano utworzenie szkół dla młodzieży ży-
dowskiej. W celu zbliżenia i równouprawnienia Żydów z ludnością
chrześcijańską „co najmniej konieczne jest, by we Wrocławiu utwo-
rzyć normalny, składający się z kilku klas zakład oświatowy. W szko-
le tej znaleźliby zatrudnienie nauczyciele, którzy poza przekazywa-
niem wiedzy religijnej prowadziliby z dziećmi lekqe z zakresu mo-
ralności, miłości bliźniego, obowiązków wobec zwierzchników, pisa-
nia, mierzenia, geografii, historii, wiedzy przyrodniczej. [...] W zakła-
dzie należałoby zatrudnić nauczycieli, którzy byliby w stanie wykształ-
cić przyszłe generacje użytecznych dla państwa obywateli"5.
Szkoła taka rzeczywiście powstała we Wrocławiu już w 1791 roku6.
W opinii historyków odegrała ona niezwykle ważną rolę w procesach
57