DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.27560#0108
Roland B. Müller
Edukacja szkolna dzieci i młodzieży żydowskiej
we Wrocławiu w latach 1918-1943
Wstęp
Historia składa się z nieskończenie wielu aspektów. Zazwyczaj
postrzegane bywają tylko niektóre, skupiające na sobie akurat uwagę
opinii publicznej lub uważane za przełomowe. Wielkie skoki w roz-
woju, związane z nimi lata oraz biorące w tym udział najważniejsze
osoby, grupy i partie stanowią istotną część ogólnej wiedzy historycz-
nej. Przy tym zawsze istniała niezliczona rzesza ludzi, z których każ-
dy miał jakieś imię, twarz i własny los, i którzy wpływali na obraz
swoich czasów i wydarzeń.
Dzięki międzynarodowym badaniom porównawczym nad stanem
oświaty dzisiejszej młodzieży szkolnej, znanym pod nazwą „Pisa Stu-
die", szkolnictwo niemieckie przyciąga obecnie uwagę opinii publicz-
nej. Z tego powodu interesujące może się okazać spojrzenie na szkol-
nictwo okresu Republiki Weimarskiej oraz czasów narodowego socja-
lizmu. Zwłaszcza na przykładzie kształcenia dzieci i młodzieży ży-
dowskiej w latach 1918-1943 można zyskać wgląd w struktury i wy-
darzenia tamtych czasów, które są bardzo ważne dla współczesnego
obrazu historii. Uderzający staje się przy tym m.in. fakt, że w struk-
turach społecznych, także na niższych szczeblach kierowniczych, dzia-
łali ludzie, którzy zasłużyli sobie na zachowanie ich nazwisk w pa-
mięci, gdy tymczasem ich dalsze losy są nieznane.
Aby to pokazać, wybrałem Wrocław, duże miasto, które dziś dla
Niemiec ma już tylko wymiar historyczny, choć los żyjących tu wów-
czas ludzi jest bez wątpienia częścią niemieckiej historii.
Do czasu przejęcia władzy przez narodowych soq'alistôw eduka-
cja szkolna dzieci i młodzieży żydowskiej we Wrocławiu była ele-
mentem szkolnictwa miejskiego. Przeważająca większość uczniów
uczęszczała do publicznych szkół ewangelickich, katolickich lub
tzw. szkół zbiorczych, skupiających dzieci różnego wyznania. Dopie-
ro w wyniku nieludzkiej polityki władz hitlerowskich wprowadzono
specjalne, odrębne szkolnictwo żydowskie.
Starania o stworzenie edukacji na wysokim poziomie oraz za-
chowanie godności żydowskich uczniów i nauczycieli w warunkach
wrogości wykazywanej przez rządzących zasługują na najwyższy
szacunek.
Ich los jest zarazem przestrogą dla nas, współczesnych, a także
przykładem tego, dokąd może zaprowadzić antysemityzm, wrogość
w stosunku do obcych, ślepe posłuszeństwo władzy i łatwowierność
wobec fałszywej propagandy.
I
Przy wszystkich istotnych zmianach, które - także dla Wrocławia
i miejskiego szkolnictwa - przyniosła niemiecka rewolucja listopado-
wa 1918 roku i proklamowanie Republiki Weimarskiej, w wypadku
uczniów żydowskich początkowo nic się nie zmieniło. Stan charakte-
rystyczny dla roku 1919 wynikał z warunków minionej epoki. Nale-
żała do nich daleko idąca emancypacja Żydów w mieszczańskim spo-
łeczeństwie, a także skutki sporów wewnątrz żydowskiej gminy wy-
znaniowej. W kwestii szkolnictwa, podobnie jak w innych dziedzi-
nach, silna frakcja liberalna w obrębie gminy zdobyła przewagę nad
konserwatywną mniejszością. Żydowskie dzieci zaczęły uczęszczać
do tych samych szkół co ich ewangeliccy i katoliccy rówieśnicy. Wów-
czas były to miejskie szkoły elementarne i średnie, miejskie i pań-
stwowe szkoły średnie wyższego stopnia oraz szkoły prywatne. Ponad-
to do 1920 roku istniał jeszcze relikt, który przetrwał minioną epokę,
mianowicie założona w 1802 roku Szkoła Przemysłowa dla Ubogich
Dziewcząt Żydowskich, która w ostatnim roku istnienia miała jesz-
cze 64 uczennice1.
Wrocław, w którym w 1919 roku ludność żydowska stanowiła
3,8% mieszkańców, należał do wielkich centrów kultury żydowskiej
w Niemczech, przy tym odsetek żydowskich uczniów szkół elemen-
tarnych, wynoszący wówczas 0,4% (257 z 61 722 uczniów szkół ele-
mentarnych2), był mniejszy, niż wynikałoby to z ogólnej liczby ludno-
ści żydowskiej. Wiązało się to m.in. z tym, że tradycyjnie nastawieni
rodzice żydowscy większą wagę przykładali do kształcenia w szkole
średniej, dlatego - w przeciwieństwie do szkół elementarnych - udział
uczniów żydowskich w placówkach przygotowujących do nauki
w szkołach średnich (Vorschule) oraz w szkołach średnich i prywat-
nych był znacznie większy.
Dokładną liczbę uczniów żydowskiego pochodzenia, którzy po
1920 roku uczęszczali do jednej ze stu czterdziestu siedmiu ewange-
lickich lub katolickich szkół mieszczących się w blisko pięćdziesięciu
budynkach szkolnych, można było ustalić jedynie na podstawie da-
nych o uczestnikach lekq'i religii judaistycznej. Zgodnie z konstytucją
weimarską, gwarantującą całkowitą wolność wyznania, obowiązek
ujawniania przekonań religijnych był ograniczony do sytuacji, gdy
„zależały od tego prawa i obowiązki bądź wymagały tego ustawowo
zarządzone badania statystyczne"3. Ponieważ lekcje religii, zarówno
ewangelickiej, jak i katolickiej czy judaistycznej, były przedmiotem
obowiązkowym dla wszystkich, którzy nie zdecydowali się skorzy-
stać z prawa rezygnaq'i z tego przedmiotu, raporty o udziale w lek-
cjach przedstawiają dość dokładnie odsetek uczniów żydowskich
w okresie do 1933 roku. Z reguły podań o zwolnienie z lekcji religii
było niewiele, a uzasadniano je przeważnie daleką drogą ze szkoły
do miejsca, w którym lekqe te się odbywały.
W celu zapewnienia lekcji religii wszystkim dzieciom żydowskim,
nawet wtedy, gdy do poszczególnych szkół uczęszczało ich niewiele
lub tylko jeden uczeń czy uczennica, przygotowano bardzo przejrzy-
ste uregulowania. W trzech albo czterech szkołach zatrudniano na sta-
łe nauczycieli religii judaistycznej, ci zaś uczyli w poszczególnych od-
działach dzieci z danej szkoły oraz zebrane z innych, sąsiednich szkół.
Uczniowie, którzy nie uczęszczali na te lekcje, na przykład ze wzglę-
98
Edukacja szkolna dzieci i młodzieży żydowskiej
we Wrocławiu w latach 1918-1943
Wstęp
Historia składa się z nieskończenie wielu aspektów. Zazwyczaj
postrzegane bywają tylko niektóre, skupiające na sobie akurat uwagę
opinii publicznej lub uważane za przełomowe. Wielkie skoki w roz-
woju, związane z nimi lata oraz biorące w tym udział najważniejsze
osoby, grupy i partie stanowią istotną część ogólnej wiedzy historycz-
nej. Przy tym zawsze istniała niezliczona rzesza ludzi, z których każ-
dy miał jakieś imię, twarz i własny los, i którzy wpływali na obraz
swoich czasów i wydarzeń.
Dzięki międzynarodowym badaniom porównawczym nad stanem
oświaty dzisiejszej młodzieży szkolnej, znanym pod nazwą „Pisa Stu-
die", szkolnictwo niemieckie przyciąga obecnie uwagę opinii publicz-
nej. Z tego powodu interesujące może się okazać spojrzenie na szkol-
nictwo okresu Republiki Weimarskiej oraz czasów narodowego socja-
lizmu. Zwłaszcza na przykładzie kształcenia dzieci i młodzieży ży-
dowskiej w latach 1918-1943 można zyskać wgląd w struktury i wy-
darzenia tamtych czasów, które są bardzo ważne dla współczesnego
obrazu historii. Uderzający staje się przy tym m.in. fakt, że w struk-
turach społecznych, także na niższych szczeblach kierowniczych, dzia-
łali ludzie, którzy zasłużyli sobie na zachowanie ich nazwisk w pa-
mięci, gdy tymczasem ich dalsze losy są nieznane.
Aby to pokazać, wybrałem Wrocław, duże miasto, które dziś dla
Niemiec ma już tylko wymiar historyczny, choć los żyjących tu wów-
czas ludzi jest bez wątpienia częścią niemieckiej historii.
Do czasu przejęcia władzy przez narodowych soq'alistôw eduka-
cja szkolna dzieci i młodzieży żydowskiej we Wrocławiu była ele-
mentem szkolnictwa miejskiego. Przeważająca większość uczniów
uczęszczała do publicznych szkół ewangelickich, katolickich lub
tzw. szkół zbiorczych, skupiających dzieci różnego wyznania. Dopie-
ro w wyniku nieludzkiej polityki władz hitlerowskich wprowadzono
specjalne, odrębne szkolnictwo żydowskie.
Starania o stworzenie edukacji na wysokim poziomie oraz za-
chowanie godności żydowskich uczniów i nauczycieli w warunkach
wrogości wykazywanej przez rządzących zasługują na najwyższy
szacunek.
Ich los jest zarazem przestrogą dla nas, współczesnych, a także
przykładem tego, dokąd może zaprowadzić antysemityzm, wrogość
w stosunku do obcych, ślepe posłuszeństwo władzy i łatwowierność
wobec fałszywej propagandy.
I
Przy wszystkich istotnych zmianach, które - także dla Wrocławia
i miejskiego szkolnictwa - przyniosła niemiecka rewolucja listopado-
wa 1918 roku i proklamowanie Republiki Weimarskiej, w wypadku
uczniów żydowskich początkowo nic się nie zmieniło. Stan charakte-
rystyczny dla roku 1919 wynikał z warunków minionej epoki. Nale-
żała do nich daleko idąca emancypacja Żydów w mieszczańskim spo-
łeczeństwie, a także skutki sporów wewnątrz żydowskiej gminy wy-
znaniowej. W kwestii szkolnictwa, podobnie jak w innych dziedzi-
nach, silna frakcja liberalna w obrębie gminy zdobyła przewagę nad
konserwatywną mniejszością. Żydowskie dzieci zaczęły uczęszczać
do tych samych szkół co ich ewangeliccy i katoliccy rówieśnicy. Wów-
czas były to miejskie szkoły elementarne i średnie, miejskie i pań-
stwowe szkoły średnie wyższego stopnia oraz szkoły prywatne. Ponad-
to do 1920 roku istniał jeszcze relikt, który przetrwał minioną epokę,
mianowicie założona w 1802 roku Szkoła Przemysłowa dla Ubogich
Dziewcząt Żydowskich, która w ostatnim roku istnienia miała jesz-
cze 64 uczennice1.
Wrocław, w którym w 1919 roku ludność żydowska stanowiła
3,8% mieszkańców, należał do wielkich centrów kultury żydowskiej
w Niemczech, przy tym odsetek żydowskich uczniów szkół elemen-
tarnych, wynoszący wówczas 0,4% (257 z 61 722 uczniów szkół ele-
mentarnych2), był mniejszy, niż wynikałoby to z ogólnej liczby ludno-
ści żydowskiej. Wiązało się to m.in. z tym, że tradycyjnie nastawieni
rodzice żydowscy większą wagę przykładali do kształcenia w szkole
średniej, dlatego - w przeciwieństwie do szkół elementarnych - udział
uczniów żydowskich w placówkach przygotowujących do nauki
w szkołach średnich (Vorschule) oraz w szkołach średnich i prywat-
nych był znacznie większy.
Dokładną liczbę uczniów żydowskiego pochodzenia, którzy po
1920 roku uczęszczali do jednej ze stu czterdziestu siedmiu ewange-
lickich lub katolickich szkół mieszczących się w blisko pięćdziesięciu
budynkach szkolnych, można było ustalić jedynie na podstawie da-
nych o uczestnikach lekq'i religii judaistycznej. Zgodnie z konstytucją
weimarską, gwarantującą całkowitą wolność wyznania, obowiązek
ujawniania przekonań religijnych był ograniczony do sytuacji, gdy
„zależały od tego prawa i obowiązki bądź wymagały tego ustawowo
zarządzone badania statystyczne"3. Ponieważ lekcje religii, zarówno
ewangelickiej, jak i katolickiej czy judaistycznej, były przedmiotem
obowiązkowym dla wszystkich, którzy nie zdecydowali się skorzy-
stać z prawa rezygnaq'i z tego przedmiotu, raporty o udziale w lek-
cjach przedstawiają dość dokładnie odsetek uczniów żydowskich
w okresie do 1933 roku. Z reguły podań o zwolnienie z lekcji religii
było niewiele, a uzasadniano je przeważnie daleką drogą ze szkoły
do miejsca, w którym lekqe te się odbywały.
W celu zapewnienia lekcji religii wszystkim dzieciom żydowskim,
nawet wtedy, gdy do poszczególnych szkół uczęszczało ich niewiele
lub tylko jeden uczeń czy uczennica, przygotowano bardzo przejrzy-
ste uregulowania. W trzech albo czterech szkołach zatrudniano na sta-
łe nauczycieli religii judaistycznej, ci zaś uczyli w poszczególnych od-
działach dzieci z danej szkoły oraz zebrane z innych, sąsiednich szkół.
Uczniowie, którzy nie uczęszczali na te lekcje, na przykład ze wzglę-
98