DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.27560#0082
Teresa Kulak
Wrocławskie szkolnictwo w XIX i pierwszej połowie XX wieku
(z uwzględnieniem szkół prywatnych, zawodowych i specjalnych)
Szkolnictwo wrocławskie po przejściu miasta
pod panowanie pruskie (do 1808 roku)
Zajmując w 1741 roku konfesyjnie niejednolity Wrocław, król pru-
ski Fryderyk II zetknął się ze szkolnictwem o wyraźnym podziale wy-
znaniowym między szkołami katolickimi i protestanckimi na wszyst-
kich poziomach nauczania1. Podział taki występował poczynając od
związanych z parafiami szkół elementarnych po uczelnię na pozio-
mie uniwersyteckim, jaką była istniejąca od 1702 roku katolicka Aka-
demia Leopoldyńska, połączona wewnętrznie ze średnią szkołą dla
chłopców powstałą w 1638 roku. Obie placówki były prowadzone
przez księży z Towarzystwa Jezusowego i podlegały władzy bisku-
pa. On także sprawował zwierzchnią władzę w stosunku do szkół pa-
rafialnych i klasztornych oraz wobec szkół w domach opieki, tj. szpi-
talach i sierocińcach, które również miały charakter wyznaniowy.
Katolickie szkoły parafialne - nazywane niekiedy łacińskimi - istnia-
ły przy katedrze, kolegiacie św. Krzyża i kościele NMP na Piasku oraz
przy kościele i klasztorze św. Macieja2. W 1798 roku powstała szkoła
elementarna przy parafii św. Wincentego, a w latach 1801-1805 utwo-
rzono pięć kolejnych szkół w parafiach św. Wojciecha, św. Doroty,
św. Michała, św. Maurycego i św. Mikołaja. U progu XIX wieku funk-
qonowaio łącznie dziesięć szkół katolickich, w których uczyło się oko-
ło 1200 dzieci3. Więcej szkół elementarnych - nazywanych wówczas
szkołami niemieckimi (deutsche Schulen) i funkcjonujących pod wła-
dzą miejskiego konsystorza - mieli dominujący liczebnie w mieście
protestanci. W 1760 roku istniały cztery szkoły elementarne w para-
fiach św. Bernardyna na Nowym Mieście i Jedenastu Tysięcy Dzie-
wic na Przedmieściu Odrzańskim, dziewięć szkół w parafii kościoła
św. Elżbiety (łącznie ze szkołą na Kępie Mieszczańskiej), osiem w pa-
rafii św. Marii Magdaleny i sześć na przedmieściach Świdnickim, Pia-
skowym i Mikołajskim. Ogólnie w dwudziestu siedmiu szkołach na-
uką szkolną objęto 1428 dzieci4. Szkoły parafialne nazywano trywial-
nymi (Trivialschule), gdyż wywodziły swoją nazwę od średniowiecz-
nego trivium, tzn. najniższego stopnia nauki szkolnej. W szkołach ty-
pu trivium cały wysiłek dydaktyczny nauczyciela skupiał się na ucze-
niu wychowanków katechizmu (u ewangelików Biblii), czytania, pi-
sania i rachowania. Szkoły średnie we Wrocławiu reprezentowane by-
ły przez dwa luterańskie gimnazja miejskie - św. Elżbiety, które gim-
nazjalny status uzyskało w 1562 roku, i św. Marii Magdaleny, będą-
ce gimnazjum od roku 1643.
Zabór przez Prusy należącego do Austrii Śląska wywołał trwają-
ce między oboma mocarstwami aż do 1763 roku trzy wojny, dlatego
dopiero po ich zwycięskim zakończeniu Fryderyk II zajął się reformo-
waniem miejscowego szkolnictwa. Rozpoczął je wydaniem 12 sierp-
nia 1763 roku zarządzenia (General-Land-Schul-Reglement) zapowiada-
jącego tworzenie szkół wiejskich ewangelickich i przymus nauczania
szkolnego dzieci od 6 do 13 lat. Podobnym rozporządzeniem z 3 li-
stopada 1765 roku wprowadził obowiązkowe szkolnictwo elementar-
ne dla katolików w miastach i wsiach Śląska5. W szkołach brakowa-
ło jednak nauczycieli, toteż tworzenie szkół katolickich powiązano
z programem powoływania seminariów nauczycielskich, z których
pierwsze otwarto 4 listopada 1766 roku we Wrocławiu na Ostrowie
Tumskim. Uroczystej inauguracji jego działalności dokonał, wywodzą-
cy się ze zgromadzenia augustianów, opat żagański Johann Ignatz
von Felbiger (1724-1788), wybitny reformator szkolnictwa katolickie-
go. Rektorem nowo utworzonego seminarium Kuria Biskupia miano-
wała ks. Antona Wendego, a opat Felbiger zaproponował przekaza-
nie opieki nad kształceniem przyszłych nauczycieli ojcu Schneidero-
wi, swojemu wychowankowi z Żagania. Według metod pedagogicz-
nych Johanna Ignatza von Felbigera, początkowo tylko przez sześć
tygodni, a później (do 1798 roku) przez trzy miesiące, w grupie 12-15
osób nowo wyświęceni księża przygotowywali się do zawodu nauczy-
cielskiego6. W 1801 roku naukę w seminarium przedłużono do dwu-
nastu miesięcy i przyjmowano już do seminarium młodzieńców wy-
bieranych do zawodu nauczycielskiego przez proboszczów w podle-
głych im parafiach.
W 1769 roku władze wrocławskiej Kamery Wojenno-Dominialnej
powołały we Wrocławiu nauczycielskie seminarium ewangelickie dla
przyszłych nauczycieli szkół wiejskich (Landschulen-Seminarium), po-
wierzając władzę nad nim kameralnemu inspektorowi kościołów i szkół.
Przygotowanie do zawodu trwało osiem tygodni. Kiedy w 1789 roku
miasto wystąpiło z projektem stworzenia analogicznego seminarium
dla nauczycieli elementarnych szkól miejskich, zdecydowano ze wzglę-
dów oszczędnościowym i z powodu podobnego profilu edukacji o po-
wstaniu wspólnej placówki kształcącej nauczycieli dla obu typów szkół,
nazywając ją Stadt- und Landschulen-Seminarium i lokując w budyn-
ku przy dzisiejszej ulicy św. Mikołaja nr 63. Instytucja ta przekształ-
ciła się wówczas w seminarium nauczycielskie o rocznym programie
nauczania nauczycieli dla szkół ludowych na wsi i w miastach7. Wpro-
wadzone królewskimi edyktami przekształcenia w strukturze i pro-
gramach szkolnictwa ponadpodstawowego spowodowały jednocze-
śnie zmiany w dalszym nauczaniu. Powstał wtedy nowy typ szkoły
średniej, tzw. szkoły realnej (Realschule), nastawionej głównie na kształ-
towanie u uczniów wiedzy i umiejętności praktycznych, pojawiły się
też szkoły zawodowe.
Pierwszą w mieście szkołę realną utworzyła w dzień urodzin
Fryderyka II - 24 stycznia 1765 roku - gmina ewangelicko-reformo-
wana, która mocą specjalnej deklaracji prezbiteriatu z 23 październi-
ka 1776 roku została nazwana na cześć władcy Königliche Friedrichs-
schule. Szkoła Fryderyka podlegała władzom gminy i Najwyższemu
Konsystorzowi w Berlinie. W czasie sześcioletniego procesu kształce-
nia przewidziano, poza nauką języka niemieckiego, jeszcze sześć in-
nych języków, w tym hebrajski i polski. Wśród przedmiotów szkol-
72
Wrocławskie szkolnictwo w XIX i pierwszej połowie XX wieku
(z uwzględnieniem szkół prywatnych, zawodowych i specjalnych)
Szkolnictwo wrocławskie po przejściu miasta
pod panowanie pruskie (do 1808 roku)
Zajmując w 1741 roku konfesyjnie niejednolity Wrocław, król pru-
ski Fryderyk II zetknął się ze szkolnictwem o wyraźnym podziale wy-
znaniowym między szkołami katolickimi i protestanckimi na wszyst-
kich poziomach nauczania1. Podział taki występował poczynając od
związanych z parafiami szkół elementarnych po uczelnię na pozio-
mie uniwersyteckim, jaką była istniejąca od 1702 roku katolicka Aka-
demia Leopoldyńska, połączona wewnętrznie ze średnią szkołą dla
chłopców powstałą w 1638 roku. Obie placówki były prowadzone
przez księży z Towarzystwa Jezusowego i podlegały władzy bisku-
pa. On także sprawował zwierzchnią władzę w stosunku do szkół pa-
rafialnych i klasztornych oraz wobec szkół w domach opieki, tj. szpi-
talach i sierocińcach, które również miały charakter wyznaniowy.
Katolickie szkoły parafialne - nazywane niekiedy łacińskimi - istnia-
ły przy katedrze, kolegiacie św. Krzyża i kościele NMP na Piasku oraz
przy kościele i klasztorze św. Macieja2. W 1798 roku powstała szkoła
elementarna przy parafii św. Wincentego, a w latach 1801-1805 utwo-
rzono pięć kolejnych szkół w parafiach św. Wojciecha, św. Doroty,
św. Michała, św. Maurycego i św. Mikołaja. U progu XIX wieku funk-
qonowaio łącznie dziesięć szkół katolickich, w których uczyło się oko-
ło 1200 dzieci3. Więcej szkół elementarnych - nazywanych wówczas
szkołami niemieckimi (deutsche Schulen) i funkcjonujących pod wła-
dzą miejskiego konsystorza - mieli dominujący liczebnie w mieście
protestanci. W 1760 roku istniały cztery szkoły elementarne w para-
fiach św. Bernardyna na Nowym Mieście i Jedenastu Tysięcy Dzie-
wic na Przedmieściu Odrzańskim, dziewięć szkół w parafii kościoła
św. Elżbiety (łącznie ze szkołą na Kępie Mieszczańskiej), osiem w pa-
rafii św. Marii Magdaleny i sześć na przedmieściach Świdnickim, Pia-
skowym i Mikołajskim. Ogólnie w dwudziestu siedmiu szkołach na-
uką szkolną objęto 1428 dzieci4. Szkoły parafialne nazywano trywial-
nymi (Trivialschule), gdyż wywodziły swoją nazwę od średniowiecz-
nego trivium, tzn. najniższego stopnia nauki szkolnej. W szkołach ty-
pu trivium cały wysiłek dydaktyczny nauczyciela skupiał się na ucze-
niu wychowanków katechizmu (u ewangelików Biblii), czytania, pi-
sania i rachowania. Szkoły średnie we Wrocławiu reprezentowane by-
ły przez dwa luterańskie gimnazja miejskie - św. Elżbiety, które gim-
nazjalny status uzyskało w 1562 roku, i św. Marii Magdaleny, będą-
ce gimnazjum od roku 1643.
Zabór przez Prusy należącego do Austrii Śląska wywołał trwają-
ce między oboma mocarstwami aż do 1763 roku trzy wojny, dlatego
dopiero po ich zwycięskim zakończeniu Fryderyk II zajął się reformo-
waniem miejscowego szkolnictwa. Rozpoczął je wydaniem 12 sierp-
nia 1763 roku zarządzenia (General-Land-Schul-Reglement) zapowiada-
jącego tworzenie szkół wiejskich ewangelickich i przymus nauczania
szkolnego dzieci od 6 do 13 lat. Podobnym rozporządzeniem z 3 li-
stopada 1765 roku wprowadził obowiązkowe szkolnictwo elementar-
ne dla katolików w miastach i wsiach Śląska5. W szkołach brakowa-
ło jednak nauczycieli, toteż tworzenie szkół katolickich powiązano
z programem powoływania seminariów nauczycielskich, z których
pierwsze otwarto 4 listopada 1766 roku we Wrocławiu na Ostrowie
Tumskim. Uroczystej inauguracji jego działalności dokonał, wywodzą-
cy się ze zgromadzenia augustianów, opat żagański Johann Ignatz
von Felbiger (1724-1788), wybitny reformator szkolnictwa katolickie-
go. Rektorem nowo utworzonego seminarium Kuria Biskupia miano-
wała ks. Antona Wendego, a opat Felbiger zaproponował przekaza-
nie opieki nad kształceniem przyszłych nauczycieli ojcu Schneidero-
wi, swojemu wychowankowi z Żagania. Według metod pedagogicz-
nych Johanna Ignatza von Felbigera, początkowo tylko przez sześć
tygodni, a później (do 1798 roku) przez trzy miesiące, w grupie 12-15
osób nowo wyświęceni księża przygotowywali się do zawodu nauczy-
cielskiego6. W 1801 roku naukę w seminarium przedłużono do dwu-
nastu miesięcy i przyjmowano już do seminarium młodzieńców wy-
bieranych do zawodu nauczycielskiego przez proboszczów w podle-
głych im parafiach.
W 1769 roku władze wrocławskiej Kamery Wojenno-Dominialnej
powołały we Wrocławiu nauczycielskie seminarium ewangelickie dla
przyszłych nauczycieli szkół wiejskich (Landschulen-Seminarium), po-
wierzając władzę nad nim kameralnemu inspektorowi kościołów i szkół.
Przygotowanie do zawodu trwało osiem tygodni. Kiedy w 1789 roku
miasto wystąpiło z projektem stworzenia analogicznego seminarium
dla nauczycieli elementarnych szkól miejskich, zdecydowano ze wzglę-
dów oszczędnościowym i z powodu podobnego profilu edukacji o po-
wstaniu wspólnej placówki kształcącej nauczycieli dla obu typów szkół,
nazywając ją Stadt- und Landschulen-Seminarium i lokując w budyn-
ku przy dzisiejszej ulicy św. Mikołaja nr 63. Instytucja ta przekształ-
ciła się wówczas w seminarium nauczycielskie o rocznym programie
nauczania nauczycieli dla szkół ludowych na wsi i w miastach7. Wpro-
wadzone królewskimi edyktami przekształcenia w strukturze i pro-
gramach szkolnictwa ponadpodstawowego spowodowały jednocze-
śnie zmiany w dalszym nauczaniu. Powstał wtedy nowy typ szkoły
średniej, tzw. szkoły realnej (Realschule), nastawionej głównie na kształ-
towanie u uczniów wiedzy i umiejętności praktycznych, pojawiły się
też szkoły zawodowe.
Pierwszą w mieście szkołę realną utworzyła w dzień urodzin
Fryderyka II - 24 stycznia 1765 roku - gmina ewangelicko-reformo-
wana, która mocą specjalnej deklaracji prezbiteriatu z 23 październi-
ka 1776 roku została nazwana na cześć władcy Königliche Friedrichs-
schule. Szkoła Fryderyka podlegała władzom gminy i Najwyższemu
Konsystorzowi w Berlinie. W czasie sześcioletniego procesu kształce-
nia przewidziano, poza nauką języka niemieckiego, jeszcze sześć in-
nych języków, w tym hebrajski i polski. Wśród przedmiotów szkol-
72