Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

STANISŁAW LORENTZ

INWENTARZE I KATALOGI

Szymona Starowolskiego Monumenta Sarmatorum, wydane w Krakowie w 1655 г., wymienić należy
w prahistorii dziejów inwentaryzacji w Polsce na pierwszym miejscu. A przypomnieć też trzeba
wielką serię widoków Zygmunta Vogla i zainteresowanie króla Stanisława Augusta utrwaleniem
wyglądu dawnych budowli i krajobrazu polskiego.

Michał Walicki w swej cennej pracy Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa Polskiego,
wydanej w 1931 г., słusznie wymienia kwestionariusz Czackiego z 1805 г., i wstęp do prospektu
publikacji Dietricha Monumenta Regum Poloniae Cracoviensis, która zasługuje na miano pierwszego
rządowego wydawnictwa o charakterze inwentaryzacyjnym. W tekście ułożonym w 1821 г., z inicjatywy
Stanisława Kostki Potockiego, napisano: „Zachować od zatracenia pamiątki narodowe, podawać je
wiekom potomnym, było zawsze i u wszystkich ludzi powinnością świętą i tkliwą..."

Realizację wielkiego dzieła inwentaryzacji zabytków w Polsce na wielką skalę zainicjowało zarzą-
dzenie władz Królestwa Kongresowego z 1827 г., polecające organom administracyjnym zbierać opisy
znajdujących się na terenach Królestwa zabytków starożytności, w pierwszym rzędzie „staro-
żytnych zamków, obronnych warowni lub innych gmachów i pomników z dawnych czasów pozo-
stałych". Dopiero jednak w 1844 r. pod kierunkiem Kazimierza Stronczyńskiego podjęła działalność
systematyczną Delegacja do opisywania zabytków starożytności w Królestwie Polskim. Misja Stron-
czyńskiego i Delegacji trwała niestety tylko do 1855 r. Jej rezultaty ocenić trzeba bardzo po-
zytywnie.

W 2. połowie XIX w. podejmowano różne inicjatywy. Ale dopiero w 1900 r. ukazało się pierwsze
wydawnictwo, które stanowi naprawdę nowoczesny inwentarz zabytków sztuki w Polsce. To Teka
Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. Patronował jej Marian Sokołowski, a autorem inwentaryzacji
dwóch powiatów: grybowskiego i gorlickiego, był Stanisław Tomkowicz.

Bardzo cenne przedsięwzięcia inwentaryzacyjne podejmowano w pierwszych dziesiątkach lat XX w.,
ale brakowało koncepcji obejmujących całe terytorium Polski, a w 1918 r. przynajmniej ziem położonych
w granicach państwa. Jest wielką zasługą Jerzego Remera, że — gdy w 1928 r. został konserwatorem
generalnym w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego — już w 1929 r. utworzył
Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki, a na jego kierownika powołał dr. Jerzego Szabłow-
skiego. Przy Oddziałach Sztuki w Urzędach Wojewódzkich tworzono okręgowe biura inwentaryzacyjne.
W 1930 r. wydano Instrukcję szczegółową dla inwentaryzatorów zabytków sztuki, co zapewniało
jednolity charakter poszczególnych tomów wydawnictwa.

Inwentarz miał mieć układ topograficzny, odpowiadający administracyjnemu podziałowi Rzeczy-
pospolitej na województwa i powiaty. Całość składać się więc miała — doliczając oddzielnie
Warszawę — z siedemnastu zespołów wojewódzkich. W zasadzie dla każdego powiatu przewidywano
oddzielny zeszyt, obejmujący ok. 100 stron druku. Inwentarze miały być wydawane nie w porządku
alfabetycznym, ale dowolnie, w zależności od kompletowania materiałów oraz ich opracowania.

Powstał więc pierwszy wielki plan inwentaryzacji obejmujący całe terytorium państwa. Jego
realizacja nie była łatwa. Tytuł całego wydawnictwa brzmiał: Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz
topograficzny. Dopiero jednak w 1938 r. ukazał się pierwszy tom: Część III: Województwo krakowskie,
tom I, zeszyt I: Powiat nowotarski. Opracował Tadeusz Szydłowski. W 1939 r. udało się jeszcze wydać

4 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII