Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Roczniki Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

MICHAŁ WOŹNIAK

OSTENSORIUM EUCHARYSTYCZNE Z GRABOWA

W kościele par. Wniebowzięcia Matki Boskiej (dawniej także świętych Apostołów Szymona
i Judy) w Grabowie pod Lubawą przechowywana jest monstrancja promienista, ufundowana
w 1697 r. przez tutejszego proboszcza Tomasza Jana Szulc-Prątnickiego, zarazem prepozyta chełmiń-
skiego i lubawskiego1. Monstrancja ta godna jest uwagi z dwóch co najmniej względów: jej
bogaty wystrój ikonograficzny w sposób najpełniejszy odzwierciedla idee zawarte w monstrancjach
promienistych produkowanych w Toruniu2; zarazem stanowi ona jedną z głównych i przełomowych
realizacji Jakuba Weintrauba, czołowego przedstawiciela późnego baroku w tym ośrodku złotniczym3.

Zabytek grabowski należy do grupy monstrancji słonecznych z ramionami. Na ich końcach
ustawione zostały figurki przedstawiające św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelistę, pośrodku
zaś. w pozycji klęczącej, św. Tomasza Apostoła i św. Tomasza z Akwinu. Ramiona przytwierdzone
są do ośmiobocznego trzonu tralkowego, bogato wprawdzie profilowanego, ale pozbawionego dekoracji.
Umieszczone bezpośrednio na nim wyobrażenie Najświętszej Panny Marii wspiera niejako reservaculum,
usytuowane pośrodku kolistej glorii. Promienie alternują tak kształtem (proste i płomieniste),
jak i długością (8 + 16 + 24), tworząc osiem segmentów; nasady promieni przesłonięte są ażurowym
otokiem z kameryzowanymi kwiatami słonecznika (12); te same kwiaty zdobią oprawę reservaculum
(8), mimo iż nie leżą w jednej płaszczyźnie, oba te wieńce stapiają się ze sobą i tworzą
szeroką ramę dla hostii zamkniętej wewnątrz kapsuły. Gloria o niezbyt dużej średnicy zaopatrzona
została w wysokie zwieńczenie w postaci korony kabląkowej wraz z krucyfiksem. Tuż pod koroną
ukazano Boga Ojca w popiersiu i Ducha Św. jako gołębicę.

Figurki świętych na ramionach tworzą dość zwartą grupę o wklęsłej górnej linii obrysu,
uzyskanej nie tylko dzięki przesunięciu klęczących postaci do środka, ale i odpowiednim wymodelowa-
niu ramion. Stają się one niejako podstawą glorii, przybierającej wraz ze zwieńczeniem kształt
trójkąta czy też mandorli. Takie jej ukształtowanie stanowi pewną analogię do dużych tarczowych
glorii monstrancji południowoniemieckich. Figurki nie stapiają się jednak z promieniami, zachowując
dystans niezbędny dla usamodzielnienia się tej grupy jako strefy pośredniej pomiędzy glorią a cztero-
listną stopą. W jej polach, przedzielone główkami cherubów, umieszczone zostały trzy plakietki
ze scenami biblijnymi oraz herb fundatora.

1 Odnaleziona jesienią 1983 r. podczas prowadzonej w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika inwentaryzacji zabytków złotnictwa pomorskiego (Wacław Górski. Michał Woźniak). Srebrna, z wyjątkiem
niektórych detali całkowicie złocona; trzon wraz z ramionami i figurkami, plakiety na stopie oraz wyobrażenia Ukrzyżo-
wanego i Ducha Św. — odlewane, promienie wycięte z arkusza blachy, pozostałe partie repusowane; kameryzacja barwnymi
imitacjami kamieni szlachetnych o szlifach rozetowych i taftowych. Wymiary: H 81: rozpiętość stopy 28,5x19,4; o
glorii 29,6 cm. Znakowana na kryzie stopy cechami: 1 miejską Torunia „T" z dwiema kropkami w polu kolistym,
2. złotnika ..IW" w polu prostokątnym. Pod spodem kryzy inskrypcja: ..Pro Eccl. Grab. a Thoni. Joan. Szulc
Pratnicky Praepto. Can. Culm. et Lub. A. 1697 comparât Marc. 9. Lot. 13" Na stopie ponadto herb własny Prątnickiego
w tarczy późnogotyckiej (francuskiej) zwieńczonej kapeluszem z 6 chwostami i z literami S /Т P / P CC /Et L/ P G

: M. Wozniak. Toruńskie monstrancje promieniste, praca doktorska wykonana w Instytucie Historii Sztuki Uni-
wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1986, przygotowana do druku w serii Prac Wyd. Filologiczno-Filo-
zoficznego TNT.

5 R. Nowina-Konopka, Jakoh Weintraub, złotnik toruński końca XVII i 1. tercji XVIII wieku, praca mgr wyk.
u Instytucie Zabvtkoznawstvva i Konserwatorstwa UMK. Toruń 1982 (mpis).