Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ujawnienia struktur precyzujących
powstanie i istotę dzieł sztuki da-
nego regionu, jak również rolę i
znaczenie tych dzieł dla innych
kręgów artystycznych. Monograficz-
ne opracowania poszczególnych za-
bytków oraz ich zespołów niewąt-
y pliwie przyczynią się do ustalenia
nowych potrzebnych danych w za-
kresie historii zabytków, ich morfo-
genezy, treści ideowych i pozwolą
zrewidować dotychczasowe poglądy
na organizację kultury artystycz-
nej i materialnej. Przeciwstawianie
się tezom „Ostforschung” w hi-
storii sztuki nie jest bynajmniej
równoznaczne z negacją roli i u-
działu elementu niemieckiego w
twórczości architektonicznej Pomo-
rza. Chodzi o ustalenie stanu fak-
tycznego. Badania polskie przepro-
wadzone na materiale z historii
ustroju, kultury materialnej, osad-
nictwa i urbanistyki wykazały, że
akcja kolonizacyjna nie dokony-
wała się w pustce demograficznej.
Osadnicy zastawali na terenach ko-
lonizowanych określone formy ży-
cia gospodarczego, państwowego i
kulturalnego, przystosowywali się
do nich początkowo, później zaś
tworzyli skupiska na nowych zasa-
dach prawa miejskiego, które w
mutacji niemieckiej rozpowszechniło
się w Europie Środkowo-wschod-
niej, dostosowywane jednak do lo-
kalnych potrzeb. Ciągłość rozwoju
kultury, której etapy określają for-
my życia społecznego, nie zależała
bynajmniej wyłącznie od przemian
składu etnicznego ludności danej
ziemi.
Określenie „Deutsche Kolonial-
kunst” — niemiecka sztuka kolo-
nialna — jest samo w sobie termi-
nem pejoratywnym, zakładającym
eklektyzm artystyczny i ideowy tej
sztuki, kolonialnie zależnej od kraju
macierzystego. Przeciw samemu ter-
minowi, lecz nie ujęciu sprawy, wy-
stępowali ci niemieccy historycy
sztuki, którzy starali się uwydatnić
organiczne powstanie sztuki danego
regionu w miarę postępu koloniza-
cji (por. Zaske, jw., s. 7). Ciągłość
kulturową przedstawiano jednak ja-
ko podjęcie tradycji plemion ger-
mańskich na wschód od Łaby (por.
E. Petersen, Die germanische Kon-
tinuitat im Osten im Lichte der
Bodenfunde der Yólkerwanderungs-
zeit, „Deutsche Ostforschung” I,
1942 — Brackmann Festschrift).
Ahistoryczna metoda, za pomocą
której szereguje się systematyczne
rzędy pewnych typów przestrzen-
nych architektury, doprowadziła
niektórych badaczy do wywodu
północnoniemieckiego kościoła halo-
wego, powstałego w w. XIII z typu


U. 3. Gdańsk, kościół Mariacki, re-
konstrukcja pierwotnej bazyliki z
dobudowanym po 1379 transeptem
i chórem halowym.
(Repr. wg Drosta)

germańskiego domu o układzie
również halowym (por. Zaske, Nord-
deutscher Backsteinbau”, s. 27 i nn,).
Pomijając wszystkie elementy for-
malne, funkcjonalne i treściowe
różniące te dwa typy odległe od
siebie prawie o 800 lat, stwierdzić
można nonsens metodologiczny,
który pozwala na podstawie istnie-
jących przesłanek łączyć owe za-
bytki. Typ kościoła halowego istniał
w kręgu kultury zachodnioeuropej-


II. 4. Pelplin, rzut kościoła i kla-
sztoru. (Repr. wg Galla)

skiej już wcześniej we Francji, skąd
przeszedł do Niemiec (por. J. Kvet,
Sińóny prostor v chrdmoue archi-
tekturę doby romdnske a goticke,
„Pamatky Archeologicke”, N. R.
t. 41, s. 8 i nn.). Tendencja dowo-
dzenia niektórych badaczy wydaje
się oczywista skoro stwierdza się,
że koloniści niemieccy przybywszy
w w. XIII na tereny słowiańskie
za Łabą sięgnęli do zasobu germań-
skich typów przestrzennych, aby
przetworzyć je na halową budowlę
sakralną, której to typ pełniąc te

same funkcje istniał już w kręgu
kultury chrześcijańskiej. Badania
nad genezą halowych budowli sa-
kralnych wykazują, że z Westfalii
przejęto pojęcie przestrzeni. Jednak
przy realizacji stosowano składnie
form (rozstaw przęseł, detal archi-
tektoniczny) właściwą dla budow-
nictwa istniejącego w danej okolicy
już przed lokacją miast lub też
operowano repertuarem form przy-
niesionych przez zespoły budowla-
ne z innych ziem. Sama zaś skład-
nia form i treści architektury była
uwarunkowana nowym środowis
kiem, stanowiącym mecenat ar-
tystyczny. Stąd m. in. wynikają
różnice między krajobrazami archi-
tektonicznymi Meklemburgii i Po-
morza, Marchii i ziem b. Państwa
Krzyżackiego.
Pogląd, że dopiero architektura
nowo powstających miast oddzia-
łała na ośrodki budowlane przy
klasztorach — przeważnie star-
szych od ośrodków miejskich, któ-
re znajdowały się pod ich ko-
ścielnym patronatem — nie znajdu-
je potwierdzenia w systematyce
materiału zabytkowego. Natomiast
przeciwnie, wiele na to wskazuje,
że-właśnie zespoły budowlane przy-
klasztorne przechodziły do ośrodków
miejskich, wybierając pewną swo-
bodę zawodową i społeczną, którą
dawały prawa miejskie. Nie zostały
jeszcze zbadane zasady organizacyj-
ne obowiązujące przyklasztornych
muratorów ani warunki, w jakich
powstawały miejskie związki bu-
dowlane. Wydaje się jednak, że
przechodzenie rzemieślników z kla-
sztorów do miast odzwierciedla pew-
ną prawidłowość historyczną, która
stała się m. in. przyczyną powstania
miast. W konkretnych przypadkach
zaobserwowano wędrówkę zespołów
budowlanych z klasztorów cyster-
skich w Chorin i Kołbaczu do
Chełmna (por. L. Przymusiński,
Rozwój szczytów w architekturze
gotyckiej 1250—1450 na Ziemi Cheł-
mińskiej i Pomorzu Gdańskim, „Ze-
szyty Naukowe UAM”, Historia
Sztuki, t. 4, s. 36) i do budowanych
przez Krzyżaków zamków w Mal-
borku Lochstedt, Bałdze (J. Schmoll-
-Eisenwerth, Das Kloster Chorin...,
s. 237). Zjawisko to nie miało zna-
czenia jednak dla architektury, któ-
rej funkcja była inna. Przeniesienie
pewnych zespołów form czy dyspo-
zycja en carree zamku krzyżackiego
będącego również klasztorem świad-
czą jednak o wpływie, który wy-
warły te zespoły na architekturę
krzyżacką i dowodzą rozpowszech-
nienia repertuaru form i ich zesta-
wów wykształconych i wywodzących
się z cysterskiego opactwa w Leh-

98