Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


U. 7. Mateusz Merian, Wygnanie
z Raju. Sztych z 1627 r. (Fot.
E. Kryska)

powiednim komentarzem. Przypom-
nienie tego rodzaju intencjonalnie
zapewne wybieranych epizodów słu-
żyć miało pocieszeniu społeczności
protestanckiej, znajdującej się w
trudnej sytuacji. Nie był to jednak
cel naczelny ani tym bardziej je-
dyny. Wydaje się nie ulegać wąt-
pliwości, że obrazy rozmieszczone
na parapetach empor kościoła ja-
worskiego miały cel ogólniejszy:
spełniały rolę „biblii pauperum”
protestantyzmu. Już w XVI w., gdy
w kościołach protestanckich poja-
wiły się pierwsze empory, zdobiono
je przedstawieniami biblijnymi po-
dejmując w ten sposób tradycje
średniowiecznych malowideł ścien-
nych. Ponieważ wszystkie tego ro-
dzaju realizacje adresowane były do
szerokiego kręgu wyznawców, ce-
chowała je zazwyczaj prostota i kla-
rowność wykładu.
Jaworska redakcja biblii paupe-
rum różni się od podobnych, wcze-
śniejszych tego typu przedsięwzięć
przede wszystkim skalą — 143 obra-
zy. Niespotykana wielkość tego ze-
społu, uwarunkowana w pewnym
stopniu możliwościami samej archi-
tektury, znajduje pełne uzasadnie-
nie w wyjątkowej sytuacji politycz-
nej śląskich protestantów. Kościół
był nie tylko miejscem praktyk re-
ligijnych, stał się również azylem
dla wszystkich form nauki, zgodnej
z duchem protestantyzmu. Historia
starotestamentowa, dzieje życia
Chrystusa, Jego ofiara — wyłożone
zostały we wnętrzu jaworskim w
formie ekspresyjnej, pełnej osten-
tacji a zarazem łatwo przyswajal-
nej.
Tak poważną pracę podjęto nie
bacząc na trudności natury finanso-
wej, obrazowy wykład stanowił bo-
wiem rekompensatę za skonfisko-
wane księgi, zakaz rozprzestrzenia-
nia druków, zamknięte szkoły i wy-
siedlonych nauczycieli protestanc-

kich. Biblia pauperum w jaworskim
kościele była nie jedną z ewentual-
nych możliwości, ale niezaprzeczal-
ną koniecznością.
Obrazy umieszczone na balu-
stradach I i HI kondygnacji em-
por nie pozostają w bezpośrednim
związku z omówionym wyżej cy-
klem biblijnym. Nie były reż dzie-
łem fundacji całej gminy, lecz jej
poszczególnych grup czy jednostek.
Rangą artystyczną wyróżniają się
wśród nich obrazy pierwszej kon-
dygnacji, tworzące cykl heraldycz-
ny (tarcze herbowe w bogatych
obramieniach usytuowane na tle
pejzażowym). Obrazy te śmiało za-
liczyć możemy do najwybitniejszych
realizacji malarstwa śląskiego po-
czątku XVIII w. Wprawdzie nie
znamy nazwisk ich twórców, lecz
prawdopodobnym wydaje się przy-
puszczenie, że związani oni byli
ściśle z warsztatem Michała L. Will-
mana. Przedstawienia tego cyklu
podzielić możemy na dwie grupy.
W pierwszej ■— motyw heraldyczny
stanowi element zasadniczy, w dru-
giej — szeroko rozwinięty pejzaż
staje się równorzędnym partnerem
motywu heraldycznego albo nawet
wyraźnie dominuje w całości kom-
pozycji. W ramach drugiej grupy
przeważa pejzaż architektoniczny o
motywach imaginatywnych lub po-
wtórzonych względnie wiernie z na-
tury. Do rzędu przedstawień imagi-
natywnych zaliczyć wypadnie nie
tylko pobieżnie naszkicowaną ar-
chitekturę pawilonów ogrodowych,
lecz również wizje potężnych zało-
żeń obronnych. Sens ideowy przed-
stawień architektury obronnej i re-
zydencjonalnej, tak imaginatywnych
jak i autentycznych, wrydaje się

jednaki. Dla pełniejszej interpreta-
cji tego typu przedstawień wypad-
nie raz jeszcze przypomnieć szcze-
gólną sytuację polityczną i spo-
łeczną śląskich protestantów. W o-
kresie reakcji katolickiej wraz z ra-
dykalną zmianą warunków praktyk
wyznaniowych zmienia się również
pozycja społeczna protestantów i to
na wszystkich szczeblach ówczesnej
hierachii. Część właścicieli wielkich
dóbr ziemskich emigruje, część
przechodzi na katolicyzm. Miejsce
pozbawionej majątków i stanowisk
elity protestanckiej zajmują przed-
stawiciele nowej arystokracji, prze-
ważnie napływowej, obcego pocho-
dzenia. Nielicznym rodom prote-
stanckim, które mimo przeciwności
pozostały wierne swemu wyznaniu,
udało się utrzymać na poziomie.
Ich rodowa świetność nigdy już nie
miała się objawić w blasku minio-
nego stulecia. Cóż zatem oznaczać
mogły te wszystkie rezydencje Reib-
nitzów, Schweinichenów, Zedlizów
i innych? W jakim stosunku do rze-
czywistości z przełomu XVII/XVHI
wieku pozostawały te pyszne zamki
usytuowane w pięknym, idealizo-
wanym pejzażu? Wydaje się, że owa
efektowna parada protestanckiej
szlachty księstwa była w większym
stopniu wyrazem pragnień i aspi-
racji niż odbiciem stanu faktyczne-
go. Były to raczej „sny o potędze”
niż przejaw rzeczywistego znacze-
nia.
W ścisłym związku z pierwot-
nym programem ikonograficznym
powstawały motywy figuralne i or-
namentalne ścian. Stosunkowo naj-
łatwiej określić można rolę przed-
stawień figuralnych na żagielkowa-
tych lukach wspierających strop


U. 8. Jawor, kościół Pokoju, obraz z I kondygnacji empory południowej.
(Fot. E. Witecki)

221