DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Grygiel, Tomasz: Florenckie Quattrocento w architekturze polskiej XIX i XX wieku. Z dziejów recepcji wczesnorenesansowego pałacu florenckiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48711#0027
TOMASZ GRYGIEL
FLORENCKIE QUATTROCENTO W ARCHITEKTURZE POLSKIEJ
XIX I XX WIEKU. Z DZIEJÓW RECEPCJI
WCZESNORENESANSOWEGO PAŁACU FLORENCKIEGO
Jednym z najbardziej oryginalnych, a jednocześnie słabo
poznanych, kierunków historyzmu europejskiego jest neo-
renesans o genezie florenckiej, zwany też stylem florenckim_
stała i nieodłączna składowa, architektury XIX i początku
XX wieku. Styl ten był wyraźnym nawiązaniem do niezwykle
spoistej artystycznie i specyficznej pod względem formalnym
architektury pałaców florenckich powstałych w wieku XV.
Spośród licznej grupy tych budowli, których tylko w latach
1450—1478 przybyło w stolicy Toskanii blisko trzydzieści,
przedmiotem naśladownictw i inspiracji stały się głównie naj-
bardziej znane siedziby rodów Florencji, wśród nich wymień-
my najsłynniejsze: Palazzo Pitti (od 1440; XVII i XVIII w.;
Filippo Brunelleschi?), Pazzi-Quartesi (1460—1472; Giuliano
da Maiano), Medici-Riccardi (1444—1459; Michelozzo di
Bartolommeo), Rucellai (ok. 1450; Leone Battista Alberti),
Strozzi (1489—1507; Benedetto da Maiano, Simone Cronaca)L
Dla szeregu dziewiętnastowiecznych budowli szczególnie
atrakcyjnym wzorem była przede wszystkim niezwykle jedno-
rodna stylowa fasada florenckiego palazzo, z reguły na
całej wysokości pokryta rustyką, zwieńczona wydatnym
gzymsem koronującym, z kondygnacjami wydzielonymi je-
dynie przez podokienne ławy, przepruta bardzo charakte-
rystycznymi oknami zamkniętymi półkoliście, często dwu-
dzielnymi, zaznaczonymi u góry ciosową lub naśladującą
kamienne ciosy — archiwoltą. Oryginalność i surowość bez-
porządkowych elewacji pałaców florenckich Quattrocenta
z ich puryzmem form, lecz jednocześnie z dużą siłą plastycz-
nego wyrazu i estetyczną odmiennością wobec dokonań
architektonicznych innych okresów i regionów — stanowiły
piewątpliwą siłę przyciągającą dla architektów historyzmu
noszukującyoh w przeszłości interesujących źródeł inspiracji.
Szczególna oryginalność formalna wczesnorenesansowego
florenckiego palazzo była jednak i ceną jego popularności
W łonie neorenesansu, zwracającego się częściej ku bardziej
uniwersalnym i dekoracyjnym wzorom włoskim, zwłaszcza
z okresu dojrzałego Odrodzenia, lub sięgającego — w póź-
niejszej fazie — chętniej ku wątkom rodzimym. Pałac flo-
rencki jako przedmiot naśladownictw i trawestacji będzie
jednak zawsze znajdować wśród budowniczych swych zwo-
lenników — propagujących jego architekturę zarówno w 1,
jak i 2 połowie XIX w. W tym miejscu warto zaznaczyć,
że ze względów klimatycznych, a zwłaszcza funkcjonalnych
układ przestrzenny toskańskiego palazzo z atrialnym dzie-
dzińcem pośrodku, będzie — w przeciwieństwie do fasady
budowli — w rozwiązaniach historyzmu powtarzany o wiele
rzadziej.
Duże znaczenie dla popularności stylu florenckiego miały
względy natury społeczno-ideowej. Odwołanie się do tradycji
miejskiego, patrycjuszowskiego pałacu kupieckiego renesan-
sowej Florencji było szczególnie atrykcyjne dla społeczeństwa
XIX wieku, w którym tak ważną rolę odgrywała burżuazja
i wzbogacone mieszczaństwo intensywnie poszukujące swojej
historycznej genealogii i kulturowej tożsamości. Styl ten
wypowie się więc niemal wyłącznie w architekturze miejskiej
— banków, ratuszy, gmachów użyteczności publicznej, ka-
mienic dochodowych oraz willi i przyulicznych pałaców bur-
żuazji, rzadziej arystokracji. Być może ideowa atrakcyjność
formuły florenckiego patrycjuszowskiego palazzo przesądziła
o długotrwałości procesu jego naśladownictwa w okresie
całego historyzmu, co wyróżniało neorenesans florencki od
np. efemerycznego, późno rozwijającego się neorokoka czy też
sztuki neoromańskiej, występującej już wprawdzie w 1 po-
łowie XIX w., przeżywającej jednak bujniejszy rozwój od
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Jednocześnie
warto zaznaczyć, że fasada pałaców florenckicn Quattrocenta
surowością i monumentalizmem wychodziła naprzeciw pryn-
cypiom stylowym 1 połowy XIX w., kompozycją — nurtowi
architektury bezporządkowej obecnemu w ubiegłym wieku,
siłą wyrazu zaś i formalną oryginalnością — potrzebom
historyzmu otwartego na wiodące, szczególnie atrakcyjne
dzieła wieków minionych.
Interesujący nas styl florencki, pojęty jako naśladownictwo
bądź przetwarzanie toskańskiego piętnastowiecznego palazzo,
będąc jedną z odmian neorenesansu, znajdował w bogatym
pejzażu architektury XIX w. kierunki sobie pokrewne, choć
nie zawsze wyrosłe z potrzeby wskrzeszania form architek-
’• Architekturę renesansowych pałaców Florencji omawia ostatnio Jik najszerzej: M. BUCCI, Pdlazzi di Firenze, t. 1—4, Firenze 1971—73.
19
FLORENCKIE QUATTROCENTO W ARCHITEKTURZE POLSKIEJ
XIX I XX WIEKU. Z DZIEJÓW RECEPCJI
WCZESNORENESANSOWEGO PAŁACU FLORENCKIEGO
Jednym z najbardziej oryginalnych, a jednocześnie słabo
poznanych, kierunków historyzmu europejskiego jest neo-
renesans o genezie florenckiej, zwany też stylem florenckim_
stała i nieodłączna składowa, architektury XIX i początku
XX wieku. Styl ten był wyraźnym nawiązaniem do niezwykle
spoistej artystycznie i specyficznej pod względem formalnym
architektury pałaców florenckich powstałych w wieku XV.
Spośród licznej grupy tych budowli, których tylko w latach
1450—1478 przybyło w stolicy Toskanii blisko trzydzieści,
przedmiotem naśladownictw i inspiracji stały się głównie naj-
bardziej znane siedziby rodów Florencji, wśród nich wymień-
my najsłynniejsze: Palazzo Pitti (od 1440; XVII i XVIII w.;
Filippo Brunelleschi?), Pazzi-Quartesi (1460—1472; Giuliano
da Maiano), Medici-Riccardi (1444—1459; Michelozzo di
Bartolommeo), Rucellai (ok. 1450; Leone Battista Alberti),
Strozzi (1489—1507; Benedetto da Maiano, Simone Cronaca)L
Dla szeregu dziewiętnastowiecznych budowli szczególnie
atrakcyjnym wzorem była przede wszystkim niezwykle jedno-
rodna stylowa fasada florenckiego palazzo, z reguły na
całej wysokości pokryta rustyką, zwieńczona wydatnym
gzymsem koronującym, z kondygnacjami wydzielonymi je-
dynie przez podokienne ławy, przepruta bardzo charakte-
rystycznymi oknami zamkniętymi półkoliście, często dwu-
dzielnymi, zaznaczonymi u góry ciosową lub naśladującą
kamienne ciosy — archiwoltą. Oryginalność i surowość bez-
porządkowych elewacji pałaców florenckich Quattrocenta
z ich puryzmem form, lecz jednocześnie z dużą siłą plastycz-
nego wyrazu i estetyczną odmiennością wobec dokonań
architektonicznych innych okresów i regionów — stanowiły
piewątpliwą siłę przyciągającą dla architektów historyzmu
noszukującyoh w przeszłości interesujących źródeł inspiracji.
Szczególna oryginalność formalna wczesnorenesansowego
florenckiego palazzo była jednak i ceną jego popularności
W łonie neorenesansu, zwracającego się częściej ku bardziej
uniwersalnym i dekoracyjnym wzorom włoskim, zwłaszcza
z okresu dojrzałego Odrodzenia, lub sięgającego — w póź-
niejszej fazie — chętniej ku wątkom rodzimym. Pałac flo-
rencki jako przedmiot naśladownictw i trawestacji będzie
jednak zawsze znajdować wśród budowniczych swych zwo-
lenników — propagujących jego architekturę zarówno w 1,
jak i 2 połowie XIX w. W tym miejscu warto zaznaczyć,
że ze względów klimatycznych, a zwłaszcza funkcjonalnych
układ przestrzenny toskańskiego palazzo z atrialnym dzie-
dzińcem pośrodku, będzie — w przeciwieństwie do fasady
budowli — w rozwiązaniach historyzmu powtarzany o wiele
rzadziej.
Duże znaczenie dla popularności stylu florenckiego miały
względy natury społeczno-ideowej. Odwołanie się do tradycji
miejskiego, patrycjuszowskiego pałacu kupieckiego renesan-
sowej Florencji było szczególnie atrykcyjne dla społeczeństwa
XIX wieku, w którym tak ważną rolę odgrywała burżuazja
i wzbogacone mieszczaństwo intensywnie poszukujące swojej
historycznej genealogii i kulturowej tożsamości. Styl ten
wypowie się więc niemal wyłącznie w architekturze miejskiej
— banków, ratuszy, gmachów użyteczności publicznej, ka-
mienic dochodowych oraz willi i przyulicznych pałaców bur-
żuazji, rzadziej arystokracji. Być może ideowa atrakcyjność
formuły florenckiego patrycjuszowskiego palazzo przesądziła
o długotrwałości procesu jego naśladownictwa w okresie
całego historyzmu, co wyróżniało neorenesans florencki od
np. efemerycznego, późno rozwijającego się neorokoka czy też
sztuki neoromańskiej, występującej już wprawdzie w 1 po-
łowie XIX w., przeżywającej jednak bujniejszy rozwój od
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Jednocześnie
warto zaznaczyć, że fasada pałaców florenckicn Quattrocenta
surowością i monumentalizmem wychodziła naprzeciw pryn-
cypiom stylowym 1 połowy XIX w., kompozycją — nurtowi
architektury bezporządkowej obecnemu w ubiegłym wieku,
siłą wyrazu zaś i formalną oryginalnością — potrzebom
historyzmu otwartego na wiodące, szczególnie atrakcyjne
dzieła wieków minionych.
Interesujący nas styl florencki, pojęty jako naśladownictwo
bądź przetwarzanie toskańskiego piętnastowiecznego palazzo,
będąc jedną z odmian neorenesansu, znajdował w bogatym
pejzażu architektury XIX w. kierunki sobie pokrewne, choć
nie zawsze wyrosłe z potrzeby wskrzeszania form architek-
’• Architekturę renesansowych pałaców Florencji omawia ostatnio Jik najszerzej: M. BUCCI, Pdlazzi di Firenze, t. 1—4, Firenze 1971—73.
19