DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Michalska, Katarzyna: Nurt tradycyjny w ilustracji książek dziecięcych dwudziestolecia międzywojennego
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48711#0055
KATARZYNA MICHALSKA
NURT TRADYCYJNY W ILUSTRACJI KSIĄŻEK DZIECIĘCYCH
DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO*
Ilustracja do książek dziecięcych okresu dwudziestolecia
międzywojennego w Polsce stanowi jedną z ciekawszych,
a w niewielkim stopniu zbadanych kart polskiej sztuki po-
pularnej. Temat ten poruszają najczęściej, niestety nie zawsze
opublikowane, monografie artystów oraz stowarzyszeń
twórczych parających się również ilustracją dla dzieci. Arty-
kuły krytyczne z okresu międzywojennego nie mają ambicji
badawczych, a jedynie publicystyczno-postulatywne, oma-
wiając blaski i cienie ówczesnej ilustracji dla dzieci i sugerując
konieczność poprawy. Stanowią one kapitalne odzwierciedlenie
zmieniających się gustów oraz wszelkich problemów, z którymi
borykała się książka dla dziecka1. Pewien wzrost zaintereso-
wań tą dziedziną możemy zaobserwować w latach siedem-
dziesiątych2.
Jak rzadko która dziedzina sztuki popularnej, w swej
warstwie ikonograficznej sprzężona była ilustracja dziecięca
z doktrynami ideologicznymi i pedagogicznymi formacji
ideowych i państwowych. Pod względem formalnym cechował
* Artykuł ten powstał w oparciu o fragment pracy magisterskiej pt.
Ilustracje w polskich książkach dla dzieci i młodzieży okresu dwudziestolecia
międzywojennego. Analiza stylistyczna, napisanej w 1983 r. na Uniwersy-
tecie Warszawskim pod kierunkiem Prof. dra Andrzeja Jakimowicza.
Pragnęłabym gorąco podziękować promotorowi, jak również Pani Doc.
dr hab. Janinie Wiercińskiej za życzliwe konsultacje metodyczne, perso-
nelowi Muzeum Książki Dziecięcej przy Bibliotece Publicznej Miasta Sto-
łecznego Warszawy za pomoc techniczną oraz Pani Krystynie Jurasz-
-Dąmbskiej, a także raz jeszcze Pani Docent Wiercińskiej za udostępnienie
zbiorów.
1 Por.: Z. DĘBICKI, Książki dla dzieci i młodzieży [w:] Książka
i człowiek, Warszawa 1916, s. 71—81; — tenże, Z dziedziny grafiki,
„Grafika Polska” I, 1921, z. 4, s. 3—6; — S. BACZYŃSKI, Zewnętrzne
piękno książki dla dzieci i młodzieży, „Grafika Polska” II, 1922, z. 2, s. 24—
25 oraz „Grafika polska” II, 1922, z. 3, s. 52—54; — M. NALĘCZ-DOBRO-
WOLSKI, Ilustracja książki, „Grafika Polska” II, 1922, z. 4, s. 81—83; —
W. HUSARSKI, O książce szkolnej, „Grafika Polska” 1926, z. 2, s. 39-—
42; — K. KRÓLIKOWSKI, O książce dziecka, referat wygłoszony z okazji
wystawy książki dla dzieci i młodzieży w Stanisławowie, Stanisławów 1927; —
A. GRAMATYKA-OSTROWSKA, Z wystawy książki w Lipsku, „Rzeczy
Piękne” 1927, nr 7—8; — W. HUSARSKI, Książka obrazkowa dziecka,
„Świat Książki” 1929, z. 4—5, s. 12—15; — O. REICHENSTEINÓWNA,
Szata ilustracyjna książki — problemy i postulaty, Lwów 1929; — P. SMO-
ją, zwłaszcza w dekadzie 1918—1928/30, silny konserwatyzm,
odwoływanie się bądź do wzorów ilustracji dziewiętnasto-
wiecznej, bądź do kanonów modernizmu. Dopiero ok. 1930
zaczęły pojawiać się cechy nowe, aczkolwiek nadal występo-
wały i tradycyjne rozwiązania. Przyczyny trwałości owych
form dawnych i ich specyfika stylistyczna są przedmiotem
naszych rozważań.
Ilustracja analizowana będzie przede wszystkim pod kątem
konkretnych rozwiązań formalnych. Doboru prae dokonano
biorąc pod uwagę ich znaczenie w aspekcie stylowo-morfolo-
gicznym. Takie podejście badawcze nio wymagało w zasadzie
akcentowania różnicy funkcjonalno-typologicznej pomiędzy
książką obrazkową dla najmłodszych (Bilderbucli) i książką
dla młodzieży3.
Nawiązywanie do wieku XIX zarówno w formie, ikono-
grafii, jak i w postawach artystycznych widoczne jest w Polsce
dwudziestolecia w wielu dziedzinach sztuki. Kultura polska
okresu międzywojennego nie zerwała zasadniczo poczucia
LIK, Wystawa współczesnej książki i grafiki polskiej w Łodzi, Kraków
1931; — S. KOCZOROWSKI, Polska książka ilustrowana dla dzieci, „Arka-
dy” 1935, nr 8, s. 481—491; — tenże, Sztuka w książce, „Życie Sztuki”
III, 1938, s. 222—232; — S. RYGIEL, Książka obrazkowa dla dzieci,
„Wychowanie Przedszkolne” XV, 1939, nr 1. Ponadto od 1934 r. istniała
w „Poloniście” stała rubryka redagowana przez A. Kopczewską „Przegląd
literatury dla dzieci i młodzieży” recenzująca książki dla dzieci tak pod
względem literackim, jak artystycznym.
2 J. DUNIN w swej interesującej pracy (Papierowy Bandyta, Łódź
1974; oraz rozprawie Rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej
XIX—XX wieku, Łódź 1982) zajął się przede wszystkim zapleczem edy-
torskim i rynkiem czytelniczym literatury popularnej. Omówił on pokrótce
cechy książki dziecięcej również w okresie dwudziestolecia. Enumeracyjny
opis zjawisk przynosi polonistyczna rozprawa J.Z. BIAŁKA (Literatura dla
dzieci i młodzieży w latach 1918—1939, Warszawa 1979 por. rozdz. Grafika
w książkach dla dzieci i młodzieży, s. 50—53) w zestawie reprodukcji znalazły
się tu nazwiska prawie wszystkich wybitnych grafików, jak i szereg prac
o niskiej, acz znamiennej dla dwudziestolecia wartości artystycznej.
3 Odchodzimy tu od stanowiska reprezentowanego przez J. WIER-
CIŃSKĄ, Książka obrazkowa dziecka — tradycje i współczesność, [w:]
Sztuka dla najmłodszych. Teoria—Recepcja—Oddziaływanie. Pod red.
M. TYSZKO WE J, Warszawa—Poznań 1977, s. 91—111, zwł. 91—92
47
NURT TRADYCYJNY W ILUSTRACJI KSIĄŻEK DZIECIĘCYCH
DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO*
Ilustracja do książek dziecięcych okresu dwudziestolecia
międzywojennego w Polsce stanowi jedną z ciekawszych,
a w niewielkim stopniu zbadanych kart polskiej sztuki po-
pularnej. Temat ten poruszają najczęściej, niestety nie zawsze
opublikowane, monografie artystów oraz stowarzyszeń
twórczych parających się również ilustracją dla dzieci. Arty-
kuły krytyczne z okresu międzywojennego nie mają ambicji
badawczych, a jedynie publicystyczno-postulatywne, oma-
wiając blaski i cienie ówczesnej ilustracji dla dzieci i sugerując
konieczność poprawy. Stanowią one kapitalne odzwierciedlenie
zmieniających się gustów oraz wszelkich problemów, z którymi
borykała się książka dla dziecka1. Pewien wzrost zaintereso-
wań tą dziedziną możemy zaobserwować w latach siedem-
dziesiątych2.
Jak rzadko która dziedzina sztuki popularnej, w swej
warstwie ikonograficznej sprzężona była ilustracja dziecięca
z doktrynami ideologicznymi i pedagogicznymi formacji
ideowych i państwowych. Pod względem formalnym cechował
* Artykuł ten powstał w oparciu o fragment pracy magisterskiej pt.
Ilustracje w polskich książkach dla dzieci i młodzieży okresu dwudziestolecia
międzywojennego. Analiza stylistyczna, napisanej w 1983 r. na Uniwersy-
tecie Warszawskim pod kierunkiem Prof. dra Andrzeja Jakimowicza.
Pragnęłabym gorąco podziękować promotorowi, jak również Pani Doc.
dr hab. Janinie Wiercińskiej za życzliwe konsultacje metodyczne, perso-
nelowi Muzeum Książki Dziecięcej przy Bibliotece Publicznej Miasta Sto-
łecznego Warszawy za pomoc techniczną oraz Pani Krystynie Jurasz-
-Dąmbskiej, a także raz jeszcze Pani Docent Wiercińskiej za udostępnienie
zbiorów.
1 Por.: Z. DĘBICKI, Książki dla dzieci i młodzieży [w:] Książka
i człowiek, Warszawa 1916, s. 71—81; — tenże, Z dziedziny grafiki,
„Grafika Polska” I, 1921, z. 4, s. 3—6; — S. BACZYŃSKI, Zewnętrzne
piękno książki dla dzieci i młodzieży, „Grafika Polska” II, 1922, z. 2, s. 24—
25 oraz „Grafika polska” II, 1922, z. 3, s. 52—54; — M. NALĘCZ-DOBRO-
WOLSKI, Ilustracja książki, „Grafika Polska” II, 1922, z. 4, s. 81—83; —
W. HUSARSKI, O książce szkolnej, „Grafika Polska” 1926, z. 2, s. 39-—
42; — K. KRÓLIKOWSKI, O książce dziecka, referat wygłoszony z okazji
wystawy książki dla dzieci i młodzieży w Stanisławowie, Stanisławów 1927; —
A. GRAMATYKA-OSTROWSKA, Z wystawy książki w Lipsku, „Rzeczy
Piękne” 1927, nr 7—8; — W. HUSARSKI, Książka obrazkowa dziecka,
„Świat Książki” 1929, z. 4—5, s. 12—15; — O. REICHENSTEINÓWNA,
Szata ilustracyjna książki — problemy i postulaty, Lwów 1929; — P. SMO-
ją, zwłaszcza w dekadzie 1918—1928/30, silny konserwatyzm,
odwoływanie się bądź do wzorów ilustracji dziewiętnasto-
wiecznej, bądź do kanonów modernizmu. Dopiero ok. 1930
zaczęły pojawiać się cechy nowe, aczkolwiek nadal występo-
wały i tradycyjne rozwiązania. Przyczyny trwałości owych
form dawnych i ich specyfika stylistyczna są przedmiotem
naszych rozważań.
Ilustracja analizowana będzie przede wszystkim pod kątem
konkretnych rozwiązań formalnych. Doboru prae dokonano
biorąc pod uwagę ich znaczenie w aspekcie stylowo-morfolo-
gicznym. Takie podejście badawcze nio wymagało w zasadzie
akcentowania różnicy funkcjonalno-typologicznej pomiędzy
książką obrazkową dla najmłodszych (Bilderbucli) i książką
dla młodzieży3.
Nawiązywanie do wieku XIX zarówno w formie, ikono-
grafii, jak i w postawach artystycznych widoczne jest w Polsce
dwudziestolecia w wielu dziedzinach sztuki. Kultura polska
okresu międzywojennego nie zerwała zasadniczo poczucia
LIK, Wystawa współczesnej książki i grafiki polskiej w Łodzi, Kraków
1931; — S. KOCZOROWSKI, Polska książka ilustrowana dla dzieci, „Arka-
dy” 1935, nr 8, s. 481—491; — tenże, Sztuka w książce, „Życie Sztuki”
III, 1938, s. 222—232; — S. RYGIEL, Książka obrazkowa dla dzieci,
„Wychowanie Przedszkolne” XV, 1939, nr 1. Ponadto od 1934 r. istniała
w „Poloniście” stała rubryka redagowana przez A. Kopczewską „Przegląd
literatury dla dzieci i młodzieży” recenzująca książki dla dzieci tak pod
względem literackim, jak artystycznym.
2 J. DUNIN w swej interesującej pracy (Papierowy Bandyta, Łódź
1974; oraz rozprawie Rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej
XIX—XX wieku, Łódź 1982) zajął się przede wszystkim zapleczem edy-
torskim i rynkiem czytelniczym literatury popularnej. Omówił on pokrótce
cechy książki dziecięcej również w okresie dwudziestolecia. Enumeracyjny
opis zjawisk przynosi polonistyczna rozprawa J.Z. BIAŁKA (Literatura dla
dzieci i młodzieży w latach 1918—1939, Warszawa 1979 por. rozdz. Grafika
w książkach dla dzieci i młodzieży, s. 50—53) w zestawie reprodukcji znalazły
się tu nazwiska prawie wszystkich wybitnych grafików, jak i szereg prac
o niskiej, acz znamiennej dla dwudziestolecia wartości artystycznej.
3 Odchodzimy tu od stanowiska reprezentowanego przez J. WIER-
CIŃSKĄ, Książka obrazkowa dziecka — tradycje i współczesność, [w:]
Sztuka dla najmłodszych. Teoria—Recepcja—Oddziaływanie. Pod red.
M. TYSZKO WE J, Warszawa—Poznań 1977, s. 91—111, zwł. 91—92
47