DOI Heft:
Nr. 2-4
DOI Artikel:Jakimowicz, Irena: Formiści (29 IV-14 VIII 1985 Warszawa)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48711#0424
KRONIKA — PRACE DOKTORSKIE, MAGISTERSKIE I REFERATY
FORMIŚCI (29 IV—14 VIII 1985 WARSZAWA)
Pomysł zorganizowania w warszawskim Muzeum Naro-
dowym tej wystawy — odmiennie niż w przypadku poprzed-
nich pokazów z lat 1927, 1957/58 i 1968 —- nie byl stymulowa-
ny żadną rocznicą. Wydało mi się po prostu, że ruch formis-
tyczny jest ciągle sprawą w dziejach sztuki polskiej o tyle
istotną, a nawet aktualną, że zasługuje na dokładne opraco-
wanie i szeroką prezentację. Nieocenioną pomocą była dla
nas znakomita książka Joanny Pollakówny Formiści z 1972 r.
Publikacja ta stanowiła podstawę, na której mogliśmy dalej
zagadnienie formizmu rozwijać. W miarę zgłębiania problemu
rozrastał się on nie tylko o kolejne szczegóły i uściślenia, ale
także o nowe obszary penetracji (zbiory i materiały biblio-
graficzne), o zjawiska towarzyszące formizmowi i wcześniejsze,
ukazujące jego genezę. Prace, których celem było dotarcie do
wszystkich dzieł formistów w zbiorach publicznych i prywat-
nych oraz jak najpełniejsze wykorzystanie źródeł drukowa-
nych, zajęły kilka lat. Prowadził je — w różnym składzie —■
cały bez mała personel Gabinetu Grafiki i Rysunków Współ-
czesnych.
Owocem tego trudu było zebranie 1329 pozycji ujętych
katalogiem, do którego w czasie trwania wystawy i po jej
zamknięciu przybyły jeszcze 24 pozycje zebrane w Suple-
mencie. W publikacji tej uwzględniono nie tylko dzieła
istniejące i dostępne, ale i te, do których bądź nie udało się
jeszcze dotrzeć, bądź takie, które należy uznać za zaginione,
po których jednak został ślad w postaci zdjęć lub reprodukcji.
Wzbogacają one na tyle obraz zjawiska, a niekiedy są toż
pomocne w datowaniu prac zachowanych, że — jeżeli pozwa-
lały na to względy techniczne — zostały wprowadzone do
zespołu ilustracji katalogu, a także w pewnym wyborze
znalazły się w formie powiększeń fotograficznych na samej
ekspozycji. Dotyczy to szczególnie twórczości Tytusa Czyże-
wskiego, której w pełni nie można docenić bez zaginionych
obrazów wielopłaszczyznowych. Na wystawie pokazano nieco
mniej niż połowę ujętych katalogiem prac, co wyraziło się
liczbą 600 pozycji — obrazów, rzeźb, grafiki, rysunków,
plakatów, a także materiałów dokumentacyjnych —katalogów
wystaw formistów, innych druków, zdjęć.
Tyle faktów elementarnych. Pora wyjaśnić program —•
zakres pojęcia, granice czasowe, kryteria wyboru i scenariusz
wystawy. Przyjąwszy zasadnicze założenie Joanny Pollaków-
ny, że formizm nie był kierunkiem, tylko ruchem, który
w ciągu pięciu lat swego istnienia (1917—1922) objął wiele
dziedzin życia w różnych gałęziach sztuk plastycznych i li-
teratury, a także teorię sztuki —■ nie usiłowaliśmy szukać
wspólnego mianownika, a w każdym razie wspólnych wszyst-
kim artystom elementów formy. Przypomnę, że kiedy Witkacy
w dwadzieścia lat po pierwszym wspólnym wystąpieniu for-
mistów zastanawiał się nad generalną charakterystyką ich
twórczości, nie umiał znaleźć jednej dla wszystkich formuły;
jedyną powszechniejszą w tym środowisku cechą wydało mu
się pewne łagodne kubizowanie. Dodajmy, że nawet i to nie
u wszystkich się sprawdzało, a sam Witkacy był przecież
daleki od psoudokubistycznej maniery, dość zresztą w tym
czasie rozpowszechnionej w całej Europie.
Wypadnie więc jeszcze raz podkreślić, że nie było for-
mizmu jako jednej formuły stylistycznej i nie było jednolitej
myśli estetycznej. Formiści lubili uzasadniać swoje poczynania
artystyczne i sporo pisali, ale nawet oba rzeczywiście rozbu-
dowane, poważne systemy estetyczne —■ Chwistka i Witkacego
— powstałe zresztą wcześniej, były teoriami ogólnymi, między
sobą sprzecznymi i nie zostały nigdy przez autorów uznane za
teoretyczną nadbudowę praktyki artystycznej formistów. Je-
dyną wspólną im myślą była negacja bierności, tradycji
sztuki mimetycznej i sztuki służącej innym niż artystyczne
celom.
Skoro więc kryterium stylowe okazało się zawodne czy
wręcz niewłaściwe, przyjęliśmy inny, jednoznaczny drogo-
wskaz — po prostu fakt przynależności do grupy, czyli udział
we wspólnych wystawach. W różnych wystawach i w różnym
składzie występowali razom: Feliks Antoniak, Leon Chwistek,
Tytus Czyżewski, Leon Dolżycki, Jerzy Fedkowicz, Henryk
Gotlib, Leopold Gottlieb, Gustaw Gwozdecki, Jan Hryn-
kowski, Roman Kramsztyk, Mojżesz Kisling, Ludwik Lille,
Stanisław Matusiak, Jacek Mierzejewski, Józef Mieszkówski,
Tymon Niesiołowski, Edward Porządkowski, Andrzej i Zbig-
niew Pronaszkowie, Zygmunt Radnicki, Franciszek Rerut-
kiewicz, Władysław Roguski, Jan Rubczak, Władysław Sko-
czylas, Henryk Stażewski, Szymon Syrkus, Kazimierz Tomo-
rowicz, Wacław Wąsowicz, Konrad Winkler, Stanisław
Ignacy Witkiewicz, Romuald Kamil Witkowski, Eugeniusz
Zak, August Zamoyski, Jerzy Zaruba, Jan Żyznowski. Nie
udało się zaprezentować na wystawie prac: Ludwika Gar-
dowskiego, Stanisława Gołębiowskiego, Wacława Husarskiego,
Szymona Mullera, Felicji Szererowej, i Zofii Yorzimmerówny
których twórczość uzyskała wszakże w katalogu skromną,
dokumentację. Do grupy formistów zaliczyliśmy jeszcze kilku
artystów młodszych, którzy choć nie wystawiali na formis-
tycznych wystawach, brali jednak udział w takich akcjach,
jak koncerty malarskie czy projektowali inscenizacje teatral-
ne ; byli to: Józef Jarema, Marian Szczyrbuła i Zygmunt
Waliszewski. Na prawach członka została też potraktowana
Rita Sacchetto, która wielokrotnie przy okazji imprez for-
mistycznych występowała w tańcach formistycznych własnego
układu.
Osobny problem stanowiło rozwiązanie obecności artystów
grupy „Bunt”, którzy — będąc zespołem bardzo ściśle określo-
nym stylistycznie — parokrotnie wystawiali z formistami.
Jedynym wyjściem wydało się uwzględnienie wszystkich
nazwisk, ale — w przeciwieństwie do formistów, wobec
których obowiązywało wyczerpanie całego materiału — tylko
w wyborze prac, jakie bądź brały udział we wspólnych wysta-
wach, bądź są reprezentatywne dla poszczególnych artystów:
Są to: Jerzy Hulewicz, Małgorzata Kubicka, Stanisław Ku-
bicki, Jan Panieński, Władysława Skotarek, Artur Maria
Swinarski, Stefan Szmaj, Jan Wroniecki.
370
FORMIŚCI (29 IV—14 VIII 1985 WARSZAWA)
Pomysł zorganizowania w warszawskim Muzeum Naro-
dowym tej wystawy — odmiennie niż w przypadku poprzed-
nich pokazów z lat 1927, 1957/58 i 1968 —- nie byl stymulowa-
ny żadną rocznicą. Wydało mi się po prostu, że ruch formis-
tyczny jest ciągle sprawą w dziejach sztuki polskiej o tyle
istotną, a nawet aktualną, że zasługuje na dokładne opraco-
wanie i szeroką prezentację. Nieocenioną pomocą była dla
nas znakomita książka Joanny Pollakówny Formiści z 1972 r.
Publikacja ta stanowiła podstawę, na której mogliśmy dalej
zagadnienie formizmu rozwijać. W miarę zgłębiania problemu
rozrastał się on nie tylko o kolejne szczegóły i uściślenia, ale
także o nowe obszary penetracji (zbiory i materiały biblio-
graficzne), o zjawiska towarzyszące formizmowi i wcześniejsze,
ukazujące jego genezę. Prace, których celem było dotarcie do
wszystkich dzieł formistów w zbiorach publicznych i prywat-
nych oraz jak najpełniejsze wykorzystanie źródeł drukowa-
nych, zajęły kilka lat. Prowadził je — w różnym składzie —■
cały bez mała personel Gabinetu Grafiki i Rysunków Współ-
czesnych.
Owocem tego trudu było zebranie 1329 pozycji ujętych
katalogiem, do którego w czasie trwania wystawy i po jej
zamknięciu przybyły jeszcze 24 pozycje zebrane w Suple-
mencie. W publikacji tej uwzględniono nie tylko dzieła
istniejące i dostępne, ale i te, do których bądź nie udało się
jeszcze dotrzeć, bądź takie, które należy uznać za zaginione,
po których jednak został ślad w postaci zdjęć lub reprodukcji.
Wzbogacają one na tyle obraz zjawiska, a niekiedy są toż
pomocne w datowaniu prac zachowanych, że — jeżeli pozwa-
lały na to względy techniczne — zostały wprowadzone do
zespołu ilustracji katalogu, a także w pewnym wyborze
znalazły się w formie powiększeń fotograficznych na samej
ekspozycji. Dotyczy to szczególnie twórczości Tytusa Czyże-
wskiego, której w pełni nie można docenić bez zaginionych
obrazów wielopłaszczyznowych. Na wystawie pokazano nieco
mniej niż połowę ujętych katalogiem prac, co wyraziło się
liczbą 600 pozycji — obrazów, rzeźb, grafiki, rysunków,
plakatów, a także materiałów dokumentacyjnych —katalogów
wystaw formistów, innych druków, zdjęć.
Tyle faktów elementarnych. Pora wyjaśnić program —•
zakres pojęcia, granice czasowe, kryteria wyboru i scenariusz
wystawy. Przyjąwszy zasadnicze założenie Joanny Pollaków-
ny, że formizm nie był kierunkiem, tylko ruchem, który
w ciągu pięciu lat swego istnienia (1917—1922) objął wiele
dziedzin życia w różnych gałęziach sztuk plastycznych i li-
teratury, a także teorię sztuki —■ nie usiłowaliśmy szukać
wspólnego mianownika, a w każdym razie wspólnych wszyst-
kim artystom elementów formy. Przypomnę, że kiedy Witkacy
w dwadzieścia lat po pierwszym wspólnym wystąpieniu for-
mistów zastanawiał się nad generalną charakterystyką ich
twórczości, nie umiał znaleźć jednej dla wszystkich formuły;
jedyną powszechniejszą w tym środowisku cechą wydało mu
się pewne łagodne kubizowanie. Dodajmy, że nawet i to nie
u wszystkich się sprawdzało, a sam Witkacy był przecież
daleki od psoudokubistycznej maniery, dość zresztą w tym
czasie rozpowszechnionej w całej Europie.
Wypadnie więc jeszcze raz podkreślić, że nie było for-
mizmu jako jednej formuły stylistycznej i nie było jednolitej
myśli estetycznej. Formiści lubili uzasadniać swoje poczynania
artystyczne i sporo pisali, ale nawet oba rzeczywiście rozbu-
dowane, poważne systemy estetyczne —■ Chwistka i Witkacego
— powstałe zresztą wcześniej, były teoriami ogólnymi, między
sobą sprzecznymi i nie zostały nigdy przez autorów uznane za
teoretyczną nadbudowę praktyki artystycznej formistów. Je-
dyną wspólną im myślą była negacja bierności, tradycji
sztuki mimetycznej i sztuki służącej innym niż artystyczne
celom.
Skoro więc kryterium stylowe okazało się zawodne czy
wręcz niewłaściwe, przyjęliśmy inny, jednoznaczny drogo-
wskaz — po prostu fakt przynależności do grupy, czyli udział
we wspólnych wystawach. W różnych wystawach i w różnym
składzie występowali razom: Feliks Antoniak, Leon Chwistek,
Tytus Czyżewski, Leon Dolżycki, Jerzy Fedkowicz, Henryk
Gotlib, Leopold Gottlieb, Gustaw Gwozdecki, Jan Hryn-
kowski, Roman Kramsztyk, Mojżesz Kisling, Ludwik Lille,
Stanisław Matusiak, Jacek Mierzejewski, Józef Mieszkówski,
Tymon Niesiołowski, Edward Porządkowski, Andrzej i Zbig-
niew Pronaszkowie, Zygmunt Radnicki, Franciszek Rerut-
kiewicz, Władysław Roguski, Jan Rubczak, Władysław Sko-
czylas, Henryk Stażewski, Szymon Syrkus, Kazimierz Tomo-
rowicz, Wacław Wąsowicz, Konrad Winkler, Stanisław
Ignacy Witkiewicz, Romuald Kamil Witkowski, Eugeniusz
Zak, August Zamoyski, Jerzy Zaruba, Jan Żyznowski. Nie
udało się zaprezentować na wystawie prac: Ludwika Gar-
dowskiego, Stanisława Gołębiowskiego, Wacława Husarskiego,
Szymona Mullera, Felicji Szererowej, i Zofii Yorzimmerówny
których twórczość uzyskała wszakże w katalogu skromną,
dokumentację. Do grupy formistów zaliczyliśmy jeszcze kilku
artystów młodszych, którzy choć nie wystawiali na formis-
tycznych wystawach, brali jednak udział w takich akcjach,
jak koncerty malarskie czy projektowali inscenizacje teatral-
ne ; byli to: Józef Jarema, Marian Szczyrbuła i Zygmunt
Waliszewski. Na prawach członka została też potraktowana
Rita Sacchetto, która wielokrotnie przy okazji imprez for-
mistycznych występowała w tańcach formistycznych własnego
układu.
Osobny problem stanowiło rozwiązanie obecności artystów
grupy „Bunt”, którzy — będąc zespołem bardzo ściśle określo-
nym stylistycznie — parokrotnie wystawiali z formistami.
Jedynym wyjściem wydało się uwzględnienie wszystkich
nazwisk, ale — w przeciwieństwie do formistów, wobec
których obowiązywało wyczerpanie całego materiału — tylko
w wyborze prac, jakie bądź brały udział we wspólnych wysta-
wach, bądź są reprezentatywne dla poszczególnych artystów:
Są to: Jerzy Hulewicz, Małgorzata Kubicka, Stanisław Ku-
bicki, Jan Panieński, Władysława Skotarek, Artur Maria
Swinarski, Stefan Szmaj, Jan Wroniecki.
370