DOI Heft:
Nr. 2-4
DOI Artikel:Doktór, Tadeusz: Astrologiczne treści dekoracji sklepienia ratusza w Poznaniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48711#0269
TADEUSZ DOKTÓR
ASTROLOGICZNE TREŚCI DEKORACJI SKLEPIENIA
RATUSZA W POZNANIU*
Dekoracja sklepienia Wielkiej Sieni ratusza poznańskiego
należy do nielicznych zachowanych śladów inspiracji astrolo-
gicznych w polskiej sztuce renesansowej. Na astrologiczne
treści tej dekoracji zwraca się uwagę we wszystkich istnieją-
cych opracowaniach tego tematu1, na ogół jednak sens tego
przedstawienia omawiany jest dość pobieżnie. Traktuje się
je jako jeden z licznych przykładów typowej dekoracji skle-
piennej czasów renesansu, nie podkreślając cech szczególnych
związanych z „marsowym” wątkiem.
Dekoracja wspartego na kolumnach sklepienia składa
się z kasetonów w kształcie ośmioboków, krzyży i sześcio-
boków. Kasetony w części południowej wypełniają wizerunki
siedmiu planet wraz z odpowiadającymi im znakami zodiaku
(SATURNUS. JUPITER, MARS, SOL, VENUS, MER-
CURIUS, LUNA) oraz siedmiu zwierząt i stworów mitycz-
nych (PEGASUS, LEO, ELEPHAS, LEOPARDUS, RHINO-
CEROS, AQVILA, GRYPS). W samym środku, w polu
o kształcie krzyża, znajduje się głowa Chrystusa-Kosmokra-
tora (obok data 1555). Północna część dekoracji, to sześć
herbów: Orzeł Polski i Pogoń Litewska, Wąż Sforzów i zło-
żony herb Kastylii, Habsburgów, Czech oraz Węgier, złożony
herb polsko-litewski z cyframi „SA” i herb miasta Poznania
a także umieszczone w centrum cztery sceny ilustrujące cnotę
* Chciałbym złożyć wyrazy podziękowania Panu drowi Jakubowi
Pokorze i Panu profesorowi Stanisławowi Mossakowskiemu za pomoc
przy opracowywaniu niniejszego tematu.
1 Dawniejsza bibliografię tego zagadnienia zawierają powojenne
publikacje. Zob. T. JAKIMOWICZ, Ratusz poznański. Muzeum historii
miasta. Oddział Muzeum Narodowego, Poznań 1966; — Sesja naukowa
Oddziału Poznańskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki pośrięcona rene-
sansowej sztuce Wielkopolski, 10—11 marca 1967 r., „Biul. Hist. Sztuki”
XXX, 1968, nr 1, s. 128,131; — J. KOWALCZYK, Fasada ratusza poznań-
skiego. Recepcja form z traktatu Serłia i antyczny program, „Rocznik Historii
Sztuki” VIII, 1970, s. 141—176; — J. KĘBŁOWSKI, Zagadnienia odręb-
ności sztuki w Wiełkopolsce w XVI w. i w pierwszej połoioie wieku XVII
(na przykładzie rzeźby i architektury} [w:] Studia nad renesansem w Wielko-
polsce. Pod red. T. RUDKOWSKIEGO, Poznań 1970, s. 101—119; — J.
BANACH, Hercules Polonus. Studium z ikonografii sztuki nowożytnej,
Warszawa 1984, s. 26—27, 153.
2. KOWALCZYK, o.c., przypis 105 na s. 167.
3 K. LEHMAN, The Dome of Heaoen [w:] Perspectwes in Western
Art History. An Anthology of 20th-century writings on the Visual Arts.
męstwa: Samsona rozdzierającego lwa, Dawida walczącego
z Goliatem, Marka Kurcjusza skaczącego w otchłań i Herku-
lesa niosącego dwie kolumny. Pozostałe kasetony zdobione
są stylizowanym ornamentem roślinnym. Na spływach
sklepienia znajdują się gwerki mieszczańskie.
Podział sklepienia oparty na wzorach Sebastiana Serlia,
jest w obu częściach taki sam2. Stiukowe kasetony rozdzielone
są pasami ornamentu plecionkowego wykonanego w technice
sgraffito.
Astrologiczne treści sklepień renesansowych, postulo-
wane przez ówczesną teorię architektury, spotykamy dość
często tak w rezydencjach prywatnych, jak i publicznych.
Wyrażano je w postaci bądź ogólnych przedstawień ukazują-
cych obraz świata, w którym astrologia zajmowała poczesne
miejsce, bądź też przedstawień będących horoskopami
konkretnych osób i wydarzeń3. Dekoracja poznańska nie może
być jednak zaliczona do żadnego z tych dwóch, najbardziej
rozpowszechnionych, typów wyobrażeń. Stanowi ona raczej
formę pośrednią pomiędzy ogólną ilustracją astrologicznego
obrazu świata a przedstawieniom konkretnego horoskopu.
Centralne położenie Marsa, jako związek z „marsowymi”
zwierzętami odznaczającymi się siłą i męstwem4 oraz z tema-
tem dekoracji sąsiedniej części sklepienia czyli „marsową’’
Ed. W. E. KLEINBAUER, New York 1971, s. 227—270.
4 Zwierzęta przedstawione na sklepieniu Wielkiej Sieni zostały naj-
prawdopodobniej wybrane z jednego z tzw. niebiańskich bestiariuszy
przyporządkowujących określone rodzaje zwierząt poszczególnym pla-
netom, znakom zodiaku, gwiazdom stałym, dekanom itp. Wydaje się,
że chodzi tu właśnie o bestiariusz związany z dekanami (dziesięciostop-
niowymi odcinkami ekliptyki reprezentowanymi w statożytności przez
bóstwa charakteryzujące się dobrym i silnym działaniem). Jeden z najbar-
dziej popularnych zestawów zwierząt przyporządkowanych poszczególnym
dekanom sporządzony został przez arabskiego astrologa Albumassara
(805—885). Autor ten, którego dzieła studiowano na Akademii Krakow-
skiej, wymienia w swoim zestawieniu słonia, lwa, orła, gryfa, leoparda
i konia. Wybór do dekoracji Wielkiej Sieni tych właśnie zwierząt spośród
innych występujących we wspomnianym zestawieniu (wielbłąd, koza,
byk, bawół, pies, cielę, żółw, wąż, wilk, dzik, łasica, muł. sęp i ryby) po-
dyktowany był najprawdopodobniej ich „marsowymi” cechami: bojo-
wością i siłą. Por. W. GUNDEL, Dekane und Dekansternbilder. Ein Beitrag
zur Geschichte der Stirribilder der Kulturoblker (Studien der Bibliothek
Warburg XIX), Hamburg—Gluckstadt 1936, s. 224,
215
ASTROLOGICZNE TREŚCI DEKORACJI SKLEPIENIA
RATUSZA W POZNANIU*
Dekoracja sklepienia Wielkiej Sieni ratusza poznańskiego
należy do nielicznych zachowanych śladów inspiracji astrolo-
gicznych w polskiej sztuce renesansowej. Na astrologiczne
treści tej dekoracji zwraca się uwagę we wszystkich istnieją-
cych opracowaniach tego tematu1, na ogół jednak sens tego
przedstawienia omawiany jest dość pobieżnie. Traktuje się
je jako jeden z licznych przykładów typowej dekoracji skle-
piennej czasów renesansu, nie podkreślając cech szczególnych
związanych z „marsowym” wątkiem.
Dekoracja wspartego na kolumnach sklepienia składa
się z kasetonów w kształcie ośmioboków, krzyży i sześcio-
boków. Kasetony w części południowej wypełniają wizerunki
siedmiu planet wraz z odpowiadającymi im znakami zodiaku
(SATURNUS. JUPITER, MARS, SOL, VENUS, MER-
CURIUS, LUNA) oraz siedmiu zwierząt i stworów mitycz-
nych (PEGASUS, LEO, ELEPHAS, LEOPARDUS, RHINO-
CEROS, AQVILA, GRYPS). W samym środku, w polu
o kształcie krzyża, znajduje się głowa Chrystusa-Kosmokra-
tora (obok data 1555). Północna część dekoracji, to sześć
herbów: Orzeł Polski i Pogoń Litewska, Wąż Sforzów i zło-
żony herb Kastylii, Habsburgów, Czech oraz Węgier, złożony
herb polsko-litewski z cyframi „SA” i herb miasta Poznania
a także umieszczone w centrum cztery sceny ilustrujące cnotę
* Chciałbym złożyć wyrazy podziękowania Panu drowi Jakubowi
Pokorze i Panu profesorowi Stanisławowi Mossakowskiemu za pomoc
przy opracowywaniu niniejszego tematu.
1 Dawniejsza bibliografię tego zagadnienia zawierają powojenne
publikacje. Zob. T. JAKIMOWICZ, Ratusz poznański. Muzeum historii
miasta. Oddział Muzeum Narodowego, Poznań 1966; — Sesja naukowa
Oddziału Poznańskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki pośrięcona rene-
sansowej sztuce Wielkopolski, 10—11 marca 1967 r., „Biul. Hist. Sztuki”
XXX, 1968, nr 1, s. 128,131; — J. KOWALCZYK, Fasada ratusza poznań-
skiego. Recepcja form z traktatu Serłia i antyczny program, „Rocznik Historii
Sztuki” VIII, 1970, s. 141—176; — J. KĘBŁOWSKI, Zagadnienia odręb-
ności sztuki w Wiełkopolsce w XVI w. i w pierwszej połoioie wieku XVII
(na przykładzie rzeźby i architektury} [w:] Studia nad renesansem w Wielko-
polsce. Pod red. T. RUDKOWSKIEGO, Poznań 1970, s. 101—119; — J.
BANACH, Hercules Polonus. Studium z ikonografii sztuki nowożytnej,
Warszawa 1984, s. 26—27, 153.
2. KOWALCZYK, o.c., przypis 105 na s. 167.
3 K. LEHMAN, The Dome of Heaoen [w:] Perspectwes in Western
Art History. An Anthology of 20th-century writings on the Visual Arts.
męstwa: Samsona rozdzierającego lwa, Dawida walczącego
z Goliatem, Marka Kurcjusza skaczącego w otchłań i Herku-
lesa niosącego dwie kolumny. Pozostałe kasetony zdobione
są stylizowanym ornamentem roślinnym. Na spływach
sklepienia znajdują się gwerki mieszczańskie.
Podział sklepienia oparty na wzorach Sebastiana Serlia,
jest w obu częściach taki sam2. Stiukowe kasetony rozdzielone
są pasami ornamentu plecionkowego wykonanego w technice
sgraffito.
Astrologiczne treści sklepień renesansowych, postulo-
wane przez ówczesną teorię architektury, spotykamy dość
często tak w rezydencjach prywatnych, jak i publicznych.
Wyrażano je w postaci bądź ogólnych przedstawień ukazują-
cych obraz świata, w którym astrologia zajmowała poczesne
miejsce, bądź też przedstawień będących horoskopami
konkretnych osób i wydarzeń3. Dekoracja poznańska nie może
być jednak zaliczona do żadnego z tych dwóch, najbardziej
rozpowszechnionych, typów wyobrażeń. Stanowi ona raczej
formę pośrednią pomiędzy ogólną ilustracją astrologicznego
obrazu świata a przedstawieniom konkretnego horoskopu.
Centralne położenie Marsa, jako związek z „marsowymi”
zwierzętami odznaczającymi się siłą i męstwem4 oraz z tema-
tem dekoracji sąsiedniej części sklepienia czyli „marsową’’
Ed. W. E. KLEINBAUER, New York 1971, s. 227—270.
4 Zwierzęta przedstawione na sklepieniu Wielkiej Sieni zostały naj-
prawdopodobniej wybrane z jednego z tzw. niebiańskich bestiariuszy
przyporządkowujących określone rodzaje zwierząt poszczególnym pla-
netom, znakom zodiaku, gwiazdom stałym, dekanom itp. Wydaje się,
że chodzi tu właśnie o bestiariusz związany z dekanami (dziesięciostop-
niowymi odcinkami ekliptyki reprezentowanymi w statożytności przez
bóstwa charakteryzujące się dobrym i silnym działaniem). Jeden z najbar-
dziej popularnych zestawów zwierząt przyporządkowanych poszczególnym
dekanom sporządzony został przez arabskiego astrologa Albumassara
(805—885). Autor ten, którego dzieła studiowano na Akademii Krakow-
skiej, wymienia w swoim zestawieniu słonia, lwa, orła, gryfa, leoparda
i konia. Wybór do dekoracji Wielkiej Sieni tych właśnie zwierząt spośród
innych występujących we wspomnianym zestawieniu (wielbłąd, koza,
byk, bawół, pies, cielę, żółw, wąż, wilk, dzik, łasica, muł. sęp i ryby) po-
dyktowany był najprawdopodobniej ich „marsowymi” cechami: bojo-
wością i siłą. Por. W. GUNDEL, Dekane und Dekansternbilder. Ein Beitrag
zur Geschichte der Stirribilder der Kulturoblker (Studien der Bibliothek
Warburg XIX), Hamburg—Gluckstadt 1936, s. 224,
215