DOI Heft:
Nr. 2-4
DOI Artikel:Tuchołka-Włodarska, Barbara: Z badań nad sarkofagiem króla Zygmunta Augusta
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48711#0275
BARBARA TUCHOŁKA-WŁODARSKA
Z BADAŃ NAD SARKOFAGIEM KRÓLA ZYGMUNTA AUGUSTA*
Najmniej uwagi poświęciła historia sztuki — spośród
fundacji grobowych ostatnich Jagiellonów — sarkofagom
w Krypcie Grobów Królewskich na Wawelu. W odniesieniu
do sarkofagu króla Zygmunta Augusta powtarza się od
kilkudziesięciu lat spostrzeżenia Tadeusza Kruszyńskiego na
temat dekoracji z przedstawieniem personifikacji pięciu
zmysłów i duszy nieśmiertelnej1 oraz ustalenia Adama
Bochnaka wskazującego na analogie do kompozycji Fransa
Florisa3. Uwagi te, chociaż pod każdym względem słuszne,
mogą byó dzisiaj tylko punktem wyjścia do badań bardziej
szczegółowych, do nowych konstatacji, których kilka przy-
nosi niniejszy artykuł.
Sarkofag powstał w Gdańsku ok. 1572 r.3. Jak wynika
z archiwaliów, realizację zamówienia powierzono dworzani-
nowi królewskiemu Franciszkowi Wolskiemu, który w tym
celu spędził w Gdańsku w 1572 r. 19 tygodni: „od półpościa
do świętej Małgorzaty”4, a więc od połowy marca do 28
lipca. Myśl o zamówieniu i o projekcie ukształtowała się
zatem co najmniej pół roku przed śmiercią ostatniego Ja-
giellona (7 lipca) i mogła wyjść od samego króla. Ponieważ
jednak realizacja przeciągnęła się, opłatę uiszczono z fun-
duszy królewny Anny Jagiellonki, sukcesorki przygotowującej
pogrzeb5, którą z tego powodu uważa się za fundatorkę
sarkofagu6.
Franciszek Wolski zwrócił się do warsztatu konwisarza,
którego nazwiska w pełnym brzmieniu nie możemy na razie
przedstawić. Odnaleziony został tylko, wyryty na płycie
z personifikacją słuchu między osznurowaniem bębna, mono-
gram FVA (fot. 5). Znajduje się on nad tarczą z leżącym
półksiężycem z trzema rogami na grzbiecie i z krzyżem
♦ Artykuł niniejszy napisany został na podstawie materiałów zebra-
nych do rozprawy doktorskiej przygotowywanej pod kierunkiem prof.
Eugeniusza Iwanoyki w Instytucie Historii Sztuki na Uniwersytecie
im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Panu prof. Stanisławowi Mossakowskiemu,
który zechciał zapoznać się z tekstem tego artykułu, pragnę podziękować
za krytyczne i cenne uwagi. Za konsultacje dotyczące inskrypcji na sarko-
fagu dziękuję również prof. Stefanowi Zabłockiemu. Wiele zaintereso-
wania poświęcił tematowi mojej pracy mgr Jan Krzemiński z Działu
Zbiorów Specjalnych w Bibliotece PAN w Gdańsku oraz mgr Maria Żelew-
ska, którym winna jestem wdzięczność za pomoc. Reprodukcje rysunków
i grafik uzyskałam dzięki naukowym kontaktom w Holandii mgr Danuty
Milewskiej i mgr Danuty Idziak oraz uprzejmości mgr Anny Piskorz
z Muzeum UJ i mgra Piotra Horodyńskiego z Gabinetu Rycin BJ. Jestem
zobowiązana także wobec gabinetów Albertiny w Wiedniu i Galerii Uffizi
we Florencji. Tekst tego artykułu był przedstawiony na zebraniu O/Gd.
SHS w dniu 31 V 1985 r. Uwagi kolegów — mgr Anny Gosienieckiej, mgr
Aleksandry Kunickiej, dr Bogny Jakubowskiej i mgr Katarzyny Cieślak —
którzy wzięli udział w dyskusji, uwzględniłam przy ostatniej redakcji.
1 T. KRUSZYŃSKI, Sarkofag Zygmunta Augusta w grobach królewskich
na Wawelu, „Kurier Literacko-Naukowy” VIII, 1931, s. 50; — tenże,
Roboty restauracyjne na Wawelu, „Rocznik Krakowski” XXIII, 1932,
s. 103.
2 A. BOCHNAK, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie
rzemiosła artystycznego, „Studia Pomorskie” II, Wrocław 1954, s. 30—
36; — Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 4, Miasto Kraków, cz. I, pod
red. J. SZABŁOWSKIEGO, Warszawa 1965, s. 109, ił. 714—719; —
F. MAMUSZKA, Rzemiosło artystyczne w Gdańsku, [aneks w:] Gdańsk,
jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 469; —J. MICHALSKA, Cyna
w dawnych wiekach, Kraków, 1973, s. 33; — J. SAMEK, Polskie rzemiosło
artystyczne, czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 35. Informacje historyczne
zebrał M. ROŻEK, Groby królewskie w Krakowie, Kraków 1977, s. 173
i 195.
3 Najwcześniejszym źródłem mówiącym o pochodzeniu sarkofagu jest
zestawienie wydatków sporządzone przez Franciszka Wolskiego: Distributa
in sumptum loculi stannei deaurati Corpori SMR Gedani extructi. Ogłosił
je nie podając wszakże nazwy archiwum. A. GRABOWSKI (Starożytności
krakowskie, t. 1, Kraków 1840, s. 55—56) i powtórzył BOCHNAK (o.c.,
przypis 79). Zestawienie to znajduje się obecnie w AGAD. ASK, 1 nr 236
w księdze rejestru wydatków dworu w roku 1573 (Manuale regestrum
perceptarum proventium prieatorum SMR a die Januari ad ultimam X
bris s.d. 1573, s. 151). Autorzy opracowali gdańskich natomiast, P. SIMSON
(Geschichte der Stadt Danzig, t. 2, Danzig 1918 s. 356 przypis 1) — E. HIN-
TZE (Die deutschen Zinngiesser und ihre Marken, t. 3, Leipzig 1923 s. 46)
powołują się na: E. BÓTTLICHER, Historisch Kirchen Register... Danzig
1615 rękopis w Bibl. PAN w Gdańsku Ms. UPh. F. 18 s. 161 oraz na list
kasztelana chełmińskiego Jana Dulskiego do Rady Miejskiej Gdańska
w sprawie sarkofagu Stefana Batorego, w którym jest mowa o zamówieniu
F. Wolskiego, WAP Gd. 300, 53/30. List ten opublikował BOCHNAK
(o.c., s. 37) z odpisu znajdującego się w Muzeum UJ w Krakowie.
4 Erancz Wolski sprawcza z konmy dwiema od pulpostu miszkaiacz
do S. Malgorzati przez niedziel ID po fi. 5...95 fi., por. Distributa..., o.c.
5. OKUN, Chwały Zygmunta Augusta..., Kraków 1609:— P.SKARGA,.
Kaza 'ia na Niedziele y Święta całego roku, Kraków 1597, s. 714.
6 Można tak sądzić z napisu na sarkogafu (cytowany w tekście).
221
Z BADAŃ NAD SARKOFAGIEM KRÓLA ZYGMUNTA AUGUSTA*
Najmniej uwagi poświęciła historia sztuki — spośród
fundacji grobowych ostatnich Jagiellonów — sarkofagom
w Krypcie Grobów Królewskich na Wawelu. W odniesieniu
do sarkofagu króla Zygmunta Augusta powtarza się od
kilkudziesięciu lat spostrzeżenia Tadeusza Kruszyńskiego na
temat dekoracji z przedstawieniem personifikacji pięciu
zmysłów i duszy nieśmiertelnej1 oraz ustalenia Adama
Bochnaka wskazującego na analogie do kompozycji Fransa
Florisa3. Uwagi te, chociaż pod każdym względem słuszne,
mogą byó dzisiaj tylko punktem wyjścia do badań bardziej
szczegółowych, do nowych konstatacji, których kilka przy-
nosi niniejszy artykuł.
Sarkofag powstał w Gdańsku ok. 1572 r.3. Jak wynika
z archiwaliów, realizację zamówienia powierzono dworzani-
nowi królewskiemu Franciszkowi Wolskiemu, który w tym
celu spędził w Gdańsku w 1572 r. 19 tygodni: „od półpościa
do świętej Małgorzaty”4, a więc od połowy marca do 28
lipca. Myśl o zamówieniu i o projekcie ukształtowała się
zatem co najmniej pół roku przed śmiercią ostatniego Ja-
giellona (7 lipca) i mogła wyjść od samego króla. Ponieważ
jednak realizacja przeciągnęła się, opłatę uiszczono z fun-
duszy królewny Anny Jagiellonki, sukcesorki przygotowującej
pogrzeb5, którą z tego powodu uważa się za fundatorkę
sarkofagu6.
Franciszek Wolski zwrócił się do warsztatu konwisarza,
którego nazwiska w pełnym brzmieniu nie możemy na razie
przedstawić. Odnaleziony został tylko, wyryty na płycie
z personifikacją słuchu między osznurowaniem bębna, mono-
gram FVA (fot. 5). Znajduje się on nad tarczą z leżącym
półksiężycem z trzema rogami na grzbiecie i z krzyżem
♦ Artykuł niniejszy napisany został na podstawie materiałów zebra-
nych do rozprawy doktorskiej przygotowywanej pod kierunkiem prof.
Eugeniusza Iwanoyki w Instytucie Historii Sztuki na Uniwersytecie
im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Panu prof. Stanisławowi Mossakowskiemu,
który zechciał zapoznać się z tekstem tego artykułu, pragnę podziękować
za krytyczne i cenne uwagi. Za konsultacje dotyczące inskrypcji na sarko-
fagu dziękuję również prof. Stefanowi Zabłockiemu. Wiele zaintereso-
wania poświęcił tematowi mojej pracy mgr Jan Krzemiński z Działu
Zbiorów Specjalnych w Bibliotece PAN w Gdańsku oraz mgr Maria Żelew-
ska, którym winna jestem wdzięczność za pomoc. Reprodukcje rysunków
i grafik uzyskałam dzięki naukowym kontaktom w Holandii mgr Danuty
Milewskiej i mgr Danuty Idziak oraz uprzejmości mgr Anny Piskorz
z Muzeum UJ i mgra Piotra Horodyńskiego z Gabinetu Rycin BJ. Jestem
zobowiązana także wobec gabinetów Albertiny w Wiedniu i Galerii Uffizi
we Florencji. Tekst tego artykułu był przedstawiony na zebraniu O/Gd.
SHS w dniu 31 V 1985 r. Uwagi kolegów — mgr Anny Gosienieckiej, mgr
Aleksandry Kunickiej, dr Bogny Jakubowskiej i mgr Katarzyny Cieślak —
którzy wzięli udział w dyskusji, uwzględniłam przy ostatniej redakcji.
1 T. KRUSZYŃSKI, Sarkofag Zygmunta Augusta w grobach królewskich
na Wawelu, „Kurier Literacko-Naukowy” VIII, 1931, s. 50; — tenże,
Roboty restauracyjne na Wawelu, „Rocznik Krakowski” XXIII, 1932,
s. 103.
2 A. BOCHNAK, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie
rzemiosła artystycznego, „Studia Pomorskie” II, Wrocław 1954, s. 30—
36; — Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 4, Miasto Kraków, cz. I, pod
red. J. SZABŁOWSKIEGO, Warszawa 1965, s. 109, ił. 714—719; —
F. MAMUSZKA, Rzemiosło artystyczne w Gdańsku, [aneks w:] Gdańsk,
jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, s. 469; —J. MICHALSKA, Cyna
w dawnych wiekach, Kraków, 1973, s. 33; — J. SAMEK, Polskie rzemiosło
artystyczne, czasy nowożytne, Warszawa 1984, s. 35. Informacje historyczne
zebrał M. ROŻEK, Groby królewskie w Krakowie, Kraków 1977, s. 173
i 195.
3 Najwcześniejszym źródłem mówiącym o pochodzeniu sarkofagu jest
zestawienie wydatków sporządzone przez Franciszka Wolskiego: Distributa
in sumptum loculi stannei deaurati Corpori SMR Gedani extructi. Ogłosił
je nie podając wszakże nazwy archiwum. A. GRABOWSKI (Starożytności
krakowskie, t. 1, Kraków 1840, s. 55—56) i powtórzył BOCHNAK (o.c.,
przypis 79). Zestawienie to znajduje się obecnie w AGAD. ASK, 1 nr 236
w księdze rejestru wydatków dworu w roku 1573 (Manuale regestrum
perceptarum proventium prieatorum SMR a die Januari ad ultimam X
bris s.d. 1573, s. 151). Autorzy opracowali gdańskich natomiast, P. SIMSON
(Geschichte der Stadt Danzig, t. 2, Danzig 1918 s. 356 przypis 1) — E. HIN-
TZE (Die deutschen Zinngiesser und ihre Marken, t. 3, Leipzig 1923 s. 46)
powołują się na: E. BÓTTLICHER, Historisch Kirchen Register... Danzig
1615 rękopis w Bibl. PAN w Gdańsku Ms. UPh. F. 18 s. 161 oraz na list
kasztelana chełmińskiego Jana Dulskiego do Rady Miejskiej Gdańska
w sprawie sarkofagu Stefana Batorego, w którym jest mowa o zamówieniu
F. Wolskiego, WAP Gd. 300, 53/30. List ten opublikował BOCHNAK
(o.c., s. 37) z odpisu znajdującego się w Muzeum UJ w Krakowie.
4 Erancz Wolski sprawcza z konmy dwiema od pulpostu miszkaiacz
do S. Malgorzati przez niedziel ID po fi. 5...95 fi., por. Distributa..., o.c.
5. OKUN, Chwały Zygmunta Augusta..., Kraków 1609:— P.SKARGA,.
Kaza 'ia na Niedziele y Święta całego roku, Kraków 1597, s. 714.
6 Można tak sądzić z napisu na sarkogafu (cytowany w tekście).
221