DOI Heft:
Nr. 2-4
DOI Artikel:Machowski, Marek: Dzieje Ostrowa Lednieckiego (15 VI 1985 Gniezno)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48711#0399
KRONIKA — WYSTAWY
Ostrów Lednicki był miejscem pobytu grupy osób uprowa-
dzonych bądź przybyłych z Kijowa po 1018 r., główna bu-
dowla wyspy została wzniesiona przez Bolesława Chrobrego
dla znajdującej się wśród tej grupy faktycznej żony władcy,
ruskiej księżniczki Prodsławy, zaś nieliczne ruchome zabytki,
w tym wymieniony wyżej krążek, przybyły z ową „grecką
kolonią”. Ponieważ hipoteza ta została w dużej mierze oparta
na świadectwach materialnych, wzbudziła zrozumiałe poru-
szenie wśród historyków sztuki, zwłaszcza zajmujących się
architekturą oraz archeologów. Tym bardziej, ze na gruncie
tych nauk nie została ostatecznie rozstrzygnięta kwestia
wschodniej czy też zachodniej genezy zabytków Ostrowa
Lednickiego2.
O ile jednak program konferencji dawał nadzieję na kon-
kretne odpowiedzi, o tyle same obrady obfitowały przede
wszystkim w stwierdzenia negatywne. Gerard Labuda w swoim
wystąpieniu poświęconym Genezie zabytków sakralnych na
Ostrowie Lednickim przekonująco przeprowadził wnikliwą
krytykę źródeł, na jakich oparł się Marian Sokołowski w swej
liczącej już ponad sto lat, a do dziś podstawowej monografii
Ruiny na O stroicie jeziora Lednicy3. W świetle materiału do-
wodowego nie ma już więc żadnych podstaw, aby łączyć
budowle Ostrowa z Mieszkiem I i Dobrawą. Ich późniejsze
datowanie jest także coraz bardziej powszechne na gruncie
historii architektury.
Jeżeli zaś chodzi o ewentualną wschodnią genezę zabytków,
to pozostała ona tylko hipotezą. Tym bardziej, że w krótkim,
ale bardzo rzeczowym referacie Reinera Sachsa zatytułowanym
Archeologiczne zabytki specjalne a charakter kultu chrześcijań-
skiego na Ostrowie Lednickim w 1 połowie XI wieku, bizan-
tyjskie pochodzenie wzmiankowanego już krążka zostało
mocno zakwestionowane. Obiekt ten autor określił jako tzw.
sprzączkę maryjną, sześciokrotnie powtórzoną na niej grupę
liter AMN odczytał jako AM[e]N, nie zaś ATTfos]. Co do
innych znalezisk, noża i grzebienia, nie ma według niego
żadnych podstaw, aby wiązać je z liturgią obrządku wschod-
niego, zaś jedyny niewątpliwie bizantyjski zabytek, to jest
enkolpion (rodzaj krzyża podobnego do pektorału), nie musi
być koniecznie związany z osobą towarzyszącego Predsławie
Anastazego z Chersonezu, jak tego chcieli Bolz i Labuda.
Za zachodnimi, czy też właściwie środkowoeuropejskimi,
źródłami architektury Ostrowa wypowiedzieli się Jerzy Roz-
pędowski i Zygmunt Świechowski. Szkoda jednak, że ich
wystąpienia, zapowiedziane w programie konferencji jako
referat i komunikat, miały w istocie charakter głosów w dys-
kusji. Jerzy Rozpędowski słusznie zwrócił uwagę na przesz-
kody, jakie staną przed przyszłymi badaczami: zła konser-
wacja zachowanych fragmentów murów zacierająca granice
między nimi oraz posadowienie tuż przy zewnętrznym licu
ścian slupów wspierającycłi konstrukcję osłaniającą ruiny
2 Zob. P. SKUBISZEWSKI, Badania nad polską sztuką romańską
w latach 1945—1964, „Biul. Hist. Sztuki” XXVII, 1965, nr 2, s. 139—141;
— Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku. Ka-
talog. Pod red. M. WALICKIEGO, Warszawa 1970, s. 740—742.
3 M. SOKOŁOWSKI, Ruiny na Ostrowie jeziora Lednicy. Studium
nad budownictwem w przedchrześcijańskich i pierwszych chrześcijańskich
przed wpływami atmosferycznymi — praktycznie przekreślają
możliwość dalszych badań archeologicznych. Obaj mówcy
kategorycznie odrzucili wysuniętą niegdyś przez Skubiszew-
skiego hipotezę o klasztornym przeznaczeniu budowli.
Odrębny charakter miał bardzo przychylnie przyjęty re-
ferat Zofii Hilczer-Kurnatowskiej, która ukazała Ostrów
Lednicki na tle sieci grodowej pierwszych Piastów. Tło histo-
ryczne tego wystąpienia było zresztą znacznie szersze, bo
obejmowało także Czechy, Wielkie Morawy i Bułgarię Nad-
dunajską. Sam referat ukazywał zmieniającą się sytuację
grodów w miarę krzepnięcia organizacji państwowej i wy-
kształcania się w Wielkopolsce —po kryzysie lat trzydziestych
XI w. — bardziej regularnej sieci grodów.
Obrady, którym od początku przewodniczył Witold
Maisel, zakończyła dyskusja. Większą jej część zajął dalszy
ciąg polemiki między Bolzem i Sachsem. Zofia Kurnatowska
zwróciła uwagę na zespół w miejscowości Ducove na Słowacji,
który — według niej —• można uznać za odpowiednik Ostrowa
Lednickiego ze względu na występowanie podobnych części
składowych, inaczej jednak zestawionych. Odkryto tam re-
likty rotundy i oddzielnie stojących budowli mieszkalnych
pochodzących z IX—XI w. Zabierający głos w dyskusji
Eugeniusz Linette zaapelował o niezwłoczne rozpoczęcie
badań archeologicznych pozostałości z X/XI w. w obrębie
i wokół kościoła p.w. Panny Marii na Ostrowie Tumskim
w Poznaniu.
Podsumowujący obrady Gerard Labuda stwierdził, że
centralnym zagadnieniem pozostaje datowanie zabytku. Nie
zostało ono ostatecznie rozstrzygnięte. Trzeba tu zauważyć,
że bardzo podobnym wnioskiem zakończyła się konferencja
poświęcona Początkom kultury chrześcijańskiej w Polsce,
która obradowała w Poznaniu 23 i 24X1 1984 r.4. Jednym
z kluczowych zagadnień była wówczas chronologia tzw. I
katedry poznańskiej. W obu przypadkach badacze architek-
tury nie mogli udzielić przekonujących wyjaśnień historykom,
którzy ze swej strony nie zdołali poprzeć hipotez material-
nymi dowodami.
Ruiny przedromańskich budowli na Ostrowie Lednickim
były głównym, ale nie jedynym tematem konferencji, która
zajęła się także problemami mikroregionu obejmującego Jezio-
ro Lednickie wraz z jego wyspami i przyległymi terenami
o łącznej powierzchni około 4500 ha. Planuje się utworzenie
tam parku krajobrazowego, na obszarze którego znalazłaby
się pokaźna liczba zabytków, w tym także archeologicznych
i etnograficznych. Nasycenie niewielkiego obszaru obiektami
o ogólnopolskim znaczeniu stwarza liczne problemy, dotyczące
przede wszystkim icli ekspozycji i wzajemnych powiązań.
Jako całość, park krajobrazowy stałby się jednym z najważ-
niejszych elementów tzw. Szlaku Piastowskiego. Pod nazwą
tą — używaną dotąd częściej przez przewodników niż uczo-
wiekach ic Polsce. Na podstawie badań wspólnie na miejscu odbytych z prof.
Władysławem Luszczkiewiczem, „Pamiętnik Akademii Umiejętności w
Krakowie. Wydziały: Filologiczny i Historyczno-filozoficzny” III, 1876,
s. 117—277.
4 Zob. M. MACHOWSKI, Początki kultury chrześcijańskie j w Polsce
w X wieku, „Biul. Hist. Sztuki” XLVII, 1985, nr 1/2, s. 171—172,
345
Ostrów Lednicki był miejscem pobytu grupy osób uprowa-
dzonych bądź przybyłych z Kijowa po 1018 r., główna bu-
dowla wyspy została wzniesiona przez Bolesława Chrobrego
dla znajdującej się wśród tej grupy faktycznej żony władcy,
ruskiej księżniczki Prodsławy, zaś nieliczne ruchome zabytki,
w tym wymieniony wyżej krążek, przybyły z ową „grecką
kolonią”. Ponieważ hipoteza ta została w dużej mierze oparta
na świadectwach materialnych, wzbudziła zrozumiałe poru-
szenie wśród historyków sztuki, zwłaszcza zajmujących się
architekturą oraz archeologów. Tym bardziej, ze na gruncie
tych nauk nie została ostatecznie rozstrzygnięta kwestia
wschodniej czy też zachodniej genezy zabytków Ostrowa
Lednickiego2.
O ile jednak program konferencji dawał nadzieję na kon-
kretne odpowiedzi, o tyle same obrady obfitowały przede
wszystkim w stwierdzenia negatywne. Gerard Labuda w swoim
wystąpieniu poświęconym Genezie zabytków sakralnych na
Ostrowie Lednickim przekonująco przeprowadził wnikliwą
krytykę źródeł, na jakich oparł się Marian Sokołowski w swej
liczącej już ponad sto lat, a do dziś podstawowej monografii
Ruiny na O stroicie jeziora Lednicy3. W świetle materiału do-
wodowego nie ma już więc żadnych podstaw, aby łączyć
budowle Ostrowa z Mieszkiem I i Dobrawą. Ich późniejsze
datowanie jest także coraz bardziej powszechne na gruncie
historii architektury.
Jeżeli zaś chodzi o ewentualną wschodnią genezę zabytków,
to pozostała ona tylko hipotezą. Tym bardziej, że w krótkim,
ale bardzo rzeczowym referacie Reinera Sachsa zatytułowanym
Archeologiczne zabytki specjalne a charakter kultu chrześcijań-
skiego na Ostrowie Lednickim w 1 połowie XI wieku, bizan-
tyjskie pochodzenie wzmiankowanego już krążka zostało
mocno zakwestionowane. Obiekt ten autor określił jako tzw.
sprzączkę maryjną, sześciokrotnie powtórzoną na niej grupę
liter AMN odczytał jako AM[e]N, nie zaś ATTfos]. Co do
innych znalezisk, noża i grzebienia, nie ma według niego
żadnych podstaw, aby wiązać je z liturgią obrządku wschod-
niego, zaś jedyny niewątpliwie bizantyjski zabytek, to jest
enkolpion (rodzaj krzyża podobnego do pektorału), nie musi
być koniecznie związany z osobą towarzyszącego Predsławie
Anastazego z Chersonezu, jak tego chcieli Bolz i Labuda.
Za zachodnimi, czy też właściwie środkowoeuropejskimi,
źródłami architektury Ostrowa wypowiedzieli się Jerzy Roz-
pędowski i Zygmunt Świechowski. Szkoda jednak, że ich
wystąpienia, zapowiedziane w programie konferencji jako
referat i komunikat, miały w istocie charakter głosów w dys-
kusji. Jerzy Rozpędowski słusznie zwrócił uwagę na przesz-
kody, jakie staną przed przyszłymi badaczami: zła konser-
wacja zachowanych fragmentów murów zacierająca granice
między nimi oraz posadowienie tuż przy zewnętrznym licu
ścian slupów wspierającycłi konstrukcję osłaniającą ruiny
2 Zob. P. SKUBISZEWSKI, Badania nad polską sztuką romańską
w latach 1945—1964, „Biul. Hist. Sztuki” XXVII, 1965, nr 2, s. 139—141;
— Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku. Ka-
talog. Pod red. M. WALICKIEGO, Warszawa 1970, s. 740—742.
3 M. SOKOŁOWSKI, Ruiny na Ostrowie jeziora Lednicy. Studium
nad budownictwem w przedchrześcijańskich i pierwszych chrześcijańskich
przed wpływami atmosferycznymi — praktycznie przekreślają
możliwość dalszych badań archeologicznych. Obaj mówcy
kategorycznie odrzucili wysuniętą niegdyś przez Skubiszew-
skiego hipotezę o klasztornym przeznaczeniu budowli.
Odrębny charakter miał bardzo przychylnie przyjęty re-
ferat Zofii Hilczer-Kurnatowskiej, która ukazała Ostrów
Lednicki na tle sieci grodowej pierwszych Piastów. Tło histo-
ryczne tego wystąpienia było zresztą znacznie szersze, bo
obejmowało także Czechy, Wielkie Morawy i Bułgarię Nad-
dunajską. Sam referat ukazywał zmieniającą się sytuację
grodów w miarę krzepnięcia organizacji państwowej i wy-
kształcania się w Wielkopolsce —po kryzysie lat trzydziestych
XI w. — bardziej regularnej sieci grodów.
Obrady, którym od początku przewodniczył Witold
Maisel, zakończyła dyskusja. Większą jej część zajął dalszy
ciąg polemiki między Bolzem i Sachsem. Zofia Kurnatowska
zwróciła uwagę na zespół w miejscowości Ducove na Słowacji,
który — według niej —• można uznać za odpowiednik Ostrowa
Lednickiego ze względu na występowanie podobnych części
składowych, inaczej jednak zestawionych. Odkryto tam re-
likty rotundy i oddzielnie stojących budowli mieszkalnych
pochodzących z IX—XI w. Zabierający głos w dyskusji
Eugeniusz Linette zaapelował o niezwłoczne rozpoczęcie
badań archeologicznych pozostałości z X/XI w. w obrębie
i wokół kościoła p.w. Panny Marii na Ostrowie Tumskim
w Poznaniu.
Podsumowujący obrady Gerard Labuda stwierdził, że
centralnym zagadnieniem pozostaje datowanie zabytku. Nie
zostało ono ostatecznie rozstrzygnięte. Trzeba tu zauważyć,
że bardzo podobnym wnioskiem zakończyła się konferencja
poświęcona Początkom kultury chrześcijańskiej w Polsce,
która obradowała w Poznaniu 23 i 24X1 1984 r.4. Jednym
z kluczowych zagadnień była wówczas chronologia tzw. I
katedry poznańskiej. W obu przypadkach badacze architek-
tury nie mogli udzielić przekonujących wyjaśnień historykom,
którzy ze swej strony nie zdołali poprzeć hipotez material-
nymi dowodami.
Ruiny przedromańskich budowli na Ostrowie Lednickim
były głównym, ale nie jedynym tematem konferencji, która
zajęła się także problemami mikroregionu obejmującego Jezio-
ro Lednickie wraz z jego wyspami i przyległymi terenami
o łącznej powierzchni około 4500 ha. Planuje się utworzenie
tam parku krajobrazowego, na obszarze którego znalazłaby
się pokaźna liczba zabytków, w tym także archeologicznych
i etnograficznych. Nasycenie niewielkiego obszaru obiektami
o ogólnopolskim znaczeniu stwarza liczne problemy, dotyczące
przede wszystkim icli ekspozycji i wzajemnych powiązań.
Jako całość, park krajobrazowy stałby się jednym z najważ-
niejszych elementów tzw. Szlaku Piastowskiego. Pod nazwą
tą — używaną dotąd częściej przez przewodników niż uczo-
wiekach ic Polsce. Na podstawie badań wspólnie na miejscu odbytych z prof.
Władysławem Luszczkiewiczem, „Pamiętnik Akademii Umiejętności w
Krakowie. Wydziały: Filologiczny i Historyczno-filozoficzny” III, 1876,
s. 117—277.
4 Zob. M. MACHOWSKI, Początki kultury chrześcijańskie j w Polsce
w X wieku, „Biul. Hist. Sztuki” XLVII, 1985, nr 1/2, s. 171—172,
345