Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (67.2005)

In Memoriam

193

w Stanach Zjednoczonych, gdzie nawiązał bliskie
kontakty osobiste między innymi z Erwinem Pano-
fskym. Prowadzone tam studia i dyskusje z najwy-
bitniejszymi badaczami-ikonologami wzbudziły
w nim pewien dystans wobec metody, przeżywają-
cej wówczas apogeum, zaczął bowiem dostrzegać
objawy wyczerpywania się jej możliwości. Swemu
sceptycyzmowi dał wyraz w artykułach Ikonologia czy
ikonografia? Termin ikonologia w badaniach nad
sztuką Erwina Panofsky'ego (1972; ref. 1970)
i zwłaszcza Model przekazu wizualnego na przykła-
dzie renesansowego dzieła sztuki (1976; ref. 1973);
w tym ostatnim, będącym próbą przeniesienia na grunt
historii sztuki modelu języka Romana Jakobsona,
wprost stwierdził, iż „metoda ikonologiczna - w zna-
czeniu metody Panofsky'ego, mająca źródło w wywo-
dzących się z filozofii Hegla pojęciach formy i treści -
mimo postulowanej wszechstronności, w obecnej po-
staci z wolna wyczeipuje swą wartość poznawczą".
Jednym z głównych pól poszukiwań naukowych
Lecha Kalinowskiego była sztuka przedromańska
i romańska w Polsce. Odkrytej w latach 1959-1960
posadzce z rytem figuralnym w Wiślicy poświęcił
monograficzne opracowanie (1963), po paru latach
uzupełnione krótkim artykułem (1968). W latach
1961-1965 Profesor prowadził z gronem współpra-
cowników badania zespołu benedyktyńskiego w Tyń-
cu, sam opracowując dzieła rzeźby architektonicznej
i przedmioty artystyczne, znalezione w grobach opa-
tów, oraz redagując całe wydawnictwo (1971). Jakby
w uzupełnieniu wspomnianej poprzednio syntetycz-
nej rozprawy z r. 1965 ogłosił w r. 1980 pracę Sztuka
przedromańska i romańska w Polsce a dziedzictwo
karolińskie i ottońskie, w której dla okresu ograniczo-
nego umownie datami 966 i 1138, charakteiyzującego
się współistnieniem dwóch nurtów stylowych: „cesar-
skiej" sztuki ottońskiej i śródziemnomorskiej „pierw-
szej sztuki romańskiej", obu o genezie karolińskiej,
zaproponował termin „sztuka wczesnopiastowska".
Już w r. 1957 powierzono Lechowi Kalinowskie-
mu opracowanie polskiego tomu monumentalnej se-
rii „Corpus Vitrearum Medii Aevi". Początkowo
realizowane na marginesie licznych zajęć Profesora,
prace nad korpusem uległy przyspieszeniu po wcią-
gnięciu w nie w r. 1986 Heleny Małkiewiczówny,
która obecnie, po śmierci głównego autora, konty-
nuuje Jego dzieło. Efektem długoletnich badań,
oprócz niemal kompletnych materiałów teraz opra-
cowywanych do druku, jest około dwudziestu publi-
kacji dotyczących tak polskich jak i zagranicznych
witraży, ogłoszonych przez Profesora (najczęściej we
współautorstwie z H. Małkiewiczówną) w kraju i za
granicą w ostatnim dwudziestoleciu.
Problem tradycji antycznych, tak wyraziście rysu-
jący się w wielkich rozprawach o Drzwiach Gnieź-
nieńskich i Kaplicy Zygmuntowskiej i przewijający

się wielokrotnie w innych pracach Profesora, mode-
lowe rozwiązanie analityczne znalazł w obszernych
artykułach o motywach antycznych w królewskiej ka-
plicy wawelskiej (1976 i 1989), a ujęcie syntetyczne,
zaprawione refleksją metodologiczną, w rozprawie
Antyk w dziejach sztuki polskiej (1995).
Od początku lat 80. coraz częściej w dorobku Le-
cha Kalinowskiego pojawiały się prace dotyczące
sztuki europejskiej. Najczęściej wyjaśniały one rzad-
kie motywy ikonograficzne, jak np. artykuły o sym-
bolice zapieczętowanego listu w scenie Zwiastowa-
nia (1981) i o wyjątkowym przedstawieniu „idei
człowieka w umyśle bożym" w północnym portyku
katedry w Chartres (1981) czy o przedstawieniu Salo-
mona i personifikacji Mądrości w kontekście ikono-
grafii stworzenia świata (1999, 2000), weryfikowały
rozpoznanie ikonograficzne, jak w przypadku tzw.
Złożenia do Grobu Caravaggia, w rzeczywistości
przedstawiającego złożenie ciała Chrystusa na kamie-
niu namaszczenia (1996, 1998), bądź ukazywały po-
głębioną inteipretację ikonograficzną sceny, np. Wie-
czerzy w Emmaus Caravaggia (1998), wreszcie
odkrywały bizantyńskie tradycje motywów ikonogra-
ficznych i sposobu prezentacji programu we freskach
Giotta w kaplicy Bardich we Florencji (1989) i w ka-
plicy Scrovegnich w Padwie (2001, 2002). Niektóre
prace w zwartej formie ujmowały węzłowe problemy
stylu, poczynając od wczesnej wypowiedzi dyskusyj-
nej Barok Styl czy epoka? (1959), a kończąc na arty-
kułach Malarstwo wczesnoniderlandzkie. Między go-
tykiem a renesansem (1995) czy Sztuka około roku
1400 (1996). W innych Profesor rozważał tak istotne
problemy historii sztuki jak Rozwój pojęcia „sztuka"
(1984), Pojmowanie sztuki w średniowieczu (1987),
stosunek sztuki średniowiecznej do ideologii (1990)
i do wiedzy (1991), czy Kryzys w sztuce późnego śre-
dniowiecza (1988), bądź analizował Inspiracje neo-
platońskie w sztuce od średniowiecza do baroku
(2000).
W r. 1989 Profesor Kalinowski opublikował tom
studiów Speculum artis. Treści dzieła sztuki średnio-
wiecza i renesansu, zawierający trzynaście Jego prac
z lat 1959-1983, z których każda została opatrzona
postscriptum aktualizującym stan badań, oraz spe-
cjalnie do tej książki napisaną rozprawę o przedsta-
wieniach trytonów, nereid i bóstw morskich
w Kaplicy Zygmuntowskiej. Uzasadniając we wstę-
pie dokonany wybór, ujawnił swoje credo badawcze
pisząc: „W swoich badaniach autor tego tomu starał
się zawsze zwracać ku dziełom wybitnym [...]. Od
początku pociągały go zagadnienia ikonografii i tre-
ści ideowe dzieła sztuki, ale zawsze o tyle, o ile wią-
zały się one z bogactwem treści artystycznych
i estetycznych doznań".
Osobną dziedzinę badań Lecha Kalinowskiego
stanowiła historia historii sztuki. Zainicjowała ją