Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (73.2011)

RECENZJE

239

„szkołą parobczą", a od około roku 1812 czynna
była pierwsza na ziemiach polskich szkoła leśnic-
twa. Zamoyski miał się tu wzorować na bliżej nie-
określonych przez Autora modelach brytyjskich, jak
też na zakładach prowadzonych przez szwajcarskie-
go pedagoga i agronoma Philippa von Fellenberga
w Hofwyl koło Bema. Do ośrodka tego Zamoyski
wysyłał na swój koszt uzdolnionych wychowanków
szkół, jak też pośredników mających zapoznać się
z wyrabianymi tam narzędziami rolniczymi. Ajew-
ski przychyla się do opinii badaczy łączących dzia-
łania, które na tym polu podejmował Ordynat
z projektem postępu technicznego i planowanych
zmian w organizacji pracy w jego dobrach.
Ten wątek działalności Stanisława Kostki Ajew-
ski rozwija w szóstym rozdziale książki, poświęco-
nym osobie ordynata jako gospodarza rozległych
majątków. Autor przedstawia tu perypetie związane
ze sfinalizowaną ostatecznie w 1821 r. zamianą Za-
mościa - w wielu burzliwych momentach historii
dotykanego stratami - na dobra państwowe.
Ta „transakcja" Zamoyskiego, jak pisze Autor,
w znacznym stopniu zaważyła na jego postrzeganiu
przez współczesnych - w jej świetle był on lojalnym
sprzymierzeńcem cara Aleksandra I, dodatkowo
nastawionym na dbanie o własne interesy. Groj tej
partii książki zajmująjednak kwestie związane z za-
rządzaniem dobrami. Idea wprowadzenia reform,
zmierzających w stronę podniesienia poziomu go-
spodarczego dóbr, towarzyszyła Zamojskiemu już
od momentu ich objęcia, przyświecała też ponad
półtorarocznej podróży zagranicznej (1802-1804)
odbytej wraz z żoną i synem Konstantym. Podjęte
przez ordynata decyzje dotyczące sposobu prowa-
dzenia dóbr wpisywały się w kultywowaną w rodzi-
nie Zamoyskich tradycję. Duże zasługi na tym polu
położyli już brat ordynata, Aleksander, i jego ojciec
Andrzej, który jako jeden z nielicznych w ówcze-
snej Rzeczypospolitej wprowadzał w swoich do-
brach reformy czynszowe. Do planu stworzenia
w swoich majątkach wzorowego ośrodka przemy -
słowo-spożywczego Stanisław Kostka przystąpił
bardzo energicznie, poczynając od zrefonnowania
struktury administracyjnej - powołania Administra-
cji Generalnej Dóbr Państwa Ordynacji Zamojskiej
w Zwierzyńcu i podzieleniu dóbr Ordynacji na trzy
klucze - aż po unowocześnianie istniejących już,
a także tworzenie od podstaw nowych gałęzi prze-
mysłu. W centrum zainteresowań ordynata łeżały
zakłady metalurgiczne, których produkcja stanowiła
bazę działalności gospodarczej w Ordynacji. Stąd
też jednym z jego pierwszych przedsięwzięć było
założenie w Zwierzyńcu, wytwórni maszyn rolni-
czych, pierwszej tego typu „fabryki" na ziemiach
polskich opartej na wzorach angielskich. Konrad
Ajewski skrupulatnie, a jednocześnie z przydatną tu

dyscypliną, przygląda się poszczególnym gałęziom
działalności gospodarczej w ordynacji: przemysło-
wi spożywczemu, kładąc nacisk na browarnictwo,
gorzelnictwo i młynarstwo, sukienniczemu, papier-
nictwu i drukarniom, szklarstwu, przemysłowi cera-
micznemu i cegielniom. Dużo uwagi poświęca kwe-
stiom związanym z uprawą ziemi, hodowlą bydła
i koni angielskich jak też gospodarką leśną. Swego
rodzaju eksperymentalnym na tym polu działań fol-
warkiem było dla ordynata Podzamcze koło Macie-
jowic - tam próbował wprowadzić płodozmian
w miejsce tradycyjnej trójpolówki, zakładał ogrody
warzywne i owocowe, szkółki drzew oraz roślin,
sprzedaż których stanowiła jedno z wielu źródeł do-
chodu Ordynacji. Stanisław Kostka podjął też trud
uregulowania zasad gospodarki leśnej - to za jego
rządów dokonano lustracji, pomiarów i nowego po-
działu administracyjnego oraz gospodarczego la-
sów. Najważniejsząjednak dla realizacji planów or-
dynata kwestią była regulacja stosunków na wsi:
Zamoyski dokonał uporządkowania gruntów od-
dzielając grunta folwarczne od chłopskich, snuł pla-
ny czynszowania chłopów i stworzenia folwarków
dla oficjalistów nie pełniących już swoich funkcji.
Jednak najważniejszy krok, zmianę systemu pańsz-
czyźnianego na czynszowy, postawili już synowie
Ordynata - Andrzej i Konstanty.
Kolejny, najobszerniejszy siódmy rozdział po-
święcony został działalności politycznej 12. ordyna-
ta. Autor, po raz kolejny wykazując ogromną
skrupulatność, omawia poszczególne etapy obecno-
ści Zamoyskiego w burzliwym życiu politycznym
ówczesnych ziem polskich: jego poparcie dla stron-
nictwa Napoleońskiego w dobie Księstwa Warszaw-
skiego, rolę w czasie wojny polsko-austriackiej
i udział w organizacji oraz pracach tymczasowego
Rządu Centralnego Wojskowego obojga Galicji,
działania na rzecz zachowania autonomii ustrojowej
tego terytorium, jak też aktywne uczestnictwo
w Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego.
W kolejnych podrozdziałach Ajewski omawia zwrot
ordynata w stronę polityki prorosyjskiej, od jego
udziału w inicjatywie nawiązania porozumienia
z carem Aleksandrem I oraz przyłączenia Księstwa
Warszawskiego i Litwy do Cesarstwa Rosyjskiego
na mocy unii personalnej, poprzez aktywne uczest-
nictwo w pracach powołanego przez cara Rządu
Tymczasowego i sprawowanie funkcji prezesa sena-
tu Królestwa Polskiego, aż po przysięgę wierności
złożoną następcy Aleksandra I, carowi Mikołajowi.
Trwając przy swej deklaracji Zamoyski konsekwent-
nie służył ówczesnemu władcy - brał udział w pra-
cach komisji śledczej badającej sprawy tajnych,
opozycyjnych względem władzy, związków w Kró-
lestwie Polskim, w końcu, w obliczu powstania li-
stopadowego, po raz kolejny opowiedział się po