DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Getka-Kenig, Mikołaj: Trzy pałace Hilarego Szpilowskiego: klasycyzm a problem elitarnoś¬ci w¬śród szlachty na Mazowszu końca XVIII w.*
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0284
278
Mikołaj Getka-Kenig
na inskrypcja we fryzie portyku. Pełna treść znana jest jednak z przedwojennego odpi-
su6:
ANASTASIUS DE WALEWICE ET MAGDALENA DE TTZENHAUZIIS
AMORE CONCORDIA FIDE
A C. REI DOMESTICAE CURA CONIUGES RELICTUM SIBI PATRIMONIUM
INFORME
A C.LIGNEUM VETUSTATE DIRUTUM OMNIBUS HIS QUAE CERNIS
AEDIFICIIS
MURO CONSTRUCTIS ORNATUM POSTERISQUE AC PATRIAE RELINQUERE
REGNANTE STANISLAO AUGUSTO
AEDILI HILARIO SZPILOWSKI AD. MDCCLXXXIII
Warto zatrzymać się dłużej nad treścią, stanowiącą wyjątkowe w swoim rodzaju źródło
do dziejów interesującego mnie zagadnienia. Niczym w starożytnej inskrypcji fundacyj-
nej nad wejściem do świątyni, para zleceniodawców zdecydowała się bezpośrednio (i, co
ważne, trwale) zakomunikować przyczyny swojej budowlanej inwestycji. Warto zwrócić
uwagę na znaczące szczegóły, takie jak wyraźne podkreślenie rodowego charakteru sie-
dziby. Sam fundator przedstawił się jako „De Walewice", co nie wydaje się być jedynie
przejawem konwencjonalnej (a tym samym nieco bezmyślnej) antykizacji, ponieważ jest to
ekwiwalent jego nazwiska (Walewski, bo z Walewic), odsyłający czytelnika do konkretnego
miejsca, gdzie ten ostatni stoi i podziwia wzniesione przez Walewskich budynki. Ponadto,
samo miejsce ma charakter symboliczny, gdyż właśnie stąd wywodzili się agnatyczni przod-
kowie zleceniodawcy. W ten sposób Walewice jawią się nam jako siedziba rodowa par
excellence. W dalszym ciągu inskrypcji znajduje się bezpośrednie odwołanie do faktu
odziedziczenia tych dóbr w charakterze ojcowizny, jako spadku po przodkach (RELIC-
TUM SIBI PATRIMONIUM), który w przyszłości miał być przekazywany potomkom
fundatorskiej pary, czyli kolejnym pokoleniom rodu (POSTERIS).
Innym znamiennym zabiegiem retorycznym jest zestawienie (a właściwie przeciwsta-
wienie) drewnianej spuścizny (PATRIMONIUM LIGNEUM) i powstałych na tym
miejscu murowanych gmachów7 (AEDIFICIIS MURO CONSTRUCTIS). Poprzez pod-
kreślenie zachodzącego między nimi związku bezpośredniego następstwa, zleceniodawca
wyraźnie zaznaczył (i uzasadnił) moment racjonalnej modernizacji. Rozpadające się ze
starości (LIGNEUM VETUSTATE DIRUTUM), nieprzydatne już użytkownikom budyn-
ki zostały zastąpione przez trwałe i stanowiące ozdobę majątku (OMNIBUS HIS QUE
CERNIS) konstrukcje. Co ważne, te gmachy, będące dla właścicieli powodem do dumy,
pozostawione zostały w spadku nie tylko potomkom, lecz również ojczyźnie (POSTE-
RISQUE AC PATRIAE RELINQUERE). Sam termin „posteris" może być w tym przy-
padku odnoszony nie tylko do potomków biologicznych lub potencjalnych przyszłych
6 Odpis pozostawał po 1945 r. w posiadaniu rodziny Jadwigi z Potockich Grabińskiej, ostatniej właścicielki pałacu.
Dotarł do niego S. Hiż, pierwszy biograf Szpilowskiego; zob. Stanisław HIŻ, Życie i twórczość Hilarego Szpilowskiego
(1753-1827), praca magisterska z 1951 r., Biblioteka IHS UW, sygn. 524. Zachowany obecnie fragment nie obejmuje
kilku ostatnich słów, w tym nazwiska Szpilowskiego i daty.
7 Liczba mnoga dotyczy zapewne domu głównego oraz połączonych z nim galeriami oficyn jak również, zapewne,
zabudowań gospodarczych, które datuje się na przełom XVIII i XIX w.; zob. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 2:
Województwo łódzkie, red. Jerzy Z. ŁOZIŃSKI, z. 5: Powiat łowicki, oprac. Stefan KOZAKIEWICZ, Adam J. MIŁO-
BĘDZKI, Warszawa 1953, s. 66.
Mikołaj Getka-Kenig
na inskrypcja we fryzie portyku. Pełna treść znana jest jednak z przedwojennego odpi-
su6:
ANASTASIUS DE WALEWICE ET MAGDALENA DE TTZENHAUZIIS
AMORE CONCORDIA FIDE
A C. REI DOMESTICAE CURA CONIUGES RELICTUM SIBI PATRIMONIUM
INFORME
A C.LIGNEUM VETUSTATE DIRUTUM OMNIBUS HIS QUAE CERNIS
AEDIFICIIS
MURO CONSTRUCTIS ORNATUM POSTERISQUE AC PATRIAE RELINQUERE
REGNANTE STANISLAO AUGUSTO
AEDILI HILARIO SZPILOWSKI AD. MDCCLXXXIII
Warto zatrzymać się dłużej nad treścią, stanowiącą wyjątkowe w swoim rodzaju źródło
do dziejów interesującego mnie zagadnienia. Niczym w starożytnej inskrypcji fundacyj-
nej nad wejściem do świątyni, para zleceniodawców zdecydowała się bezpośrednio (i, co
ważne, trwale) zakomunikować przyczyny swojej budowlanej inwestycji. Warto zwrócić
uwagę na znaczące szczegóły, takie jak wyraźne podkreślenie rodowego charakteru sie-
dziby. Sam fundator przedstawił się jako „De Walewice", co nie wydaje się być jedynie
przejawem konwencjonalnej (a tym samym nieco bezmyślnej) antykizacji, ponieważ jest to
ekwiwalent jego nazwiska (Walewski, bo z Walewic), odsyłający czytelnika do konkretnego
miejsca, gdzie ten ostatni stoi i podziwia wzniesione przez Walewskich budynki. Ponadto,
samo miejsce ma charakter symboliczny, gdyż właśnie stąd wywodzili się agnatyczni przod-
kowie zleceniodawcy. W ten sposób Walewice jawią się nam jako siedziba rodowa par
excellence. W dalszym ciągu inskrypcji znajduje się bezpośrednie odwołanie do faktu
odziedziczenia tych dóbr w charakterze ojcowizny, jako spadku po przodkach (RELIC-
TUM SIBI PATRIMONIUM), który w przyszłości miał być przekazywany potomkom
fundatorskiej pary, czyli kolejnym pokoleniom rodu (POSTERIS).
Innym znamiennym zabiegiem retorycznym jest zestawienie (a właściwie przeciwsta-
wienie) drewnianej spuścizny (PATRIMONIUM LIGNEUM) i powstałych na tym
miejscu murowanych gmachów7 (AEDIFICIIS MURO CONSTRUCTIS). Poprzez pod-
kreślenie zachodzącego między nimi związku bezpośredniego następstwa, zleceniodawca
wyraźnie zaznaczył (i uzasadnił) moment racjonalnej modernizacji. Rozpadające się ze
starości (LIGNEUM VETUSTATE DIRUTUM), nieprzydatne już użytkownikom budyn-
ki zostały zastąpione przez trwałe i stanowiące ozdobę majątku (OMNIBUS HIS QUE
CERNIS) konstrukcje. Co ważne, te gmachy, będące dla właścicieli powodem do dumy,
pozostawione zostały w spadku nie tylko potomkom, lecz również ojczyźnie (POSTE-
RISQUE AC PATRIAE RELINQUERE). Sam termin „posteris" może być w tym przy-
padku odnoszony nie tylko do potomków biologicznych lub potencjalnych przyszłych
6 Odpis pozostawał po 1945 r. w posiadaniu rodziny Jadwigi z Potockich Grabińskiej, ostatniej właścicielki pałacu.
Dotarł do niego S. Hiż, pierwszy biograf Szpilowskiego; zob. Stanisław HIŻ, Życie i twórczość Hilarego Szpilowskiego
(1753-1827), praca magisterska z 1951 r., Biblioteka IHS UW, sygn. 524. Zachowany obecnie fragment nie obejmuje
kilku ostatnich słów, w tym nazwiska Szpilowskiego i daty.
7 Liczba mnoga dotyczy zapewne domu głównego oraz połączonych z nim galeriami oficyn jak również, zapewne,
zabudowań gospodarczych, które datuje się na przełom XVIII i XIX w.; zob. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 2:
Województwo łódzkie, red. Jerzy Z. ŁOZIŃSKI, z. 5: Powiat łowicki, oprac. Stefan KOZAKIEWICZ, Adam J. MIŁO-
BĘDZKI, Warszawa 1953, s. 66.