Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (77.2015)

315

ALEKSANDER JANKOWSKI
Bydgoszcz, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego

Nowe perspektywy badań zabytkowej
architektury drewnianej

Trwające przez dwa stulecia studia nad historycznym budownictwem drewnianym
dały ugruntowaną wiedzę o ciesielskich koncepcjach architektonicznych i syste-
mach konstrukcyjnych. Literatura przedmiotu charakteryzuje dorobek ciesielstwa
europejskiego w sposób nie pozostawiający wątpliwości co do jego pełnego rozpoznania.
Rekonstruuje rozwiązania pierwotne i procesy ewolucyjne. Opisuje narodziny i rozwój
ciesielskiego rzemiosła. Ujawnia okoliczności i skutki gwałtownego zrywania z tradycją
ciesielską1. Przedstawia typologię ciesielskich struktur konstrukcyjnych, połączeń i znaków
montażowych. Śledzi przejawy „ponadczasowej" praktyki warsztatowej i związki tradycji
z nowatorstwem. Wyodrębnia zjawiska rzadkie, dla których trudno ustalić chronologię oraz
przypadki nietypowe, właściwe pewnym obszarom lub nurtom, takie jak np. stosowane tyl-
ko w budownictwie świeckim systemy cruck2 czy Gulf, specyficzne XVII w. fińskie ko-
ścioły zrębowe z „przyporami skrzyniowymi" (niem. Blockpfeiler)4, północnorosyjskie

1 Nagły upadek tradycji ciesielskiej przyniosła np. w XIII w. epidemia dżumy w Skandynawii, po której zaprzestano
stawiania kościołów stav; Claus AHRENS, „Friihe Holzkirchen im nórdlichen Europa", [w:] Claus AHRENS, Friihe
Holzkirchen im nórdlichen Europa, mit Beitrdgen von Hórdur Agustsson, Arne Berg, Gunther Binding, Hakon Christie,
Erla Bergendahl-Hohler, Lennart Karlsson, Erland Lagerlof, Sue Margeson, Olaf Olsen, Patrick Perin, J.T. Smith,
Gustaf Trotzig und Marian Ullen, Hamburg 1982, s. 60. Innym przykładem gwałtownego zerwania z tradycją architek-
toniczną jest historia dolnoniemieckiego budownictwa szkieletowego, którego dynamiczny rozwój zakończyła wojna
trzydziestoletnia; por.: Ulrich GORBMANN, Der Fachwerkbau in Deutschland. Das historische Fachwerkhaus, seine
Entstehung, Farbgebung, Nutzung und Restaurierung, Koln 2004, s. 125; Ursula PFISTERMEISTER, Fachwerk in
Franken, Nurnberg 1993, s. 22.

2 Konstrukcję cruck stosowano w środkowej i północnej Anglii. „Crucki" to łukowo wygięte, potężne pnie dębowe
(w bardziej zaawansowanych rozwiązaniach łukowo ukształtowane bale), zestawiane parami, zespolone górą i osadzane
na gruncie lub kamieniach. Ciąg takich usztywnionych wzdłużnie „crucków" tworzył konstrukcję przypominającą szkie-
let odwróconej do góry dnem łodzi (o charakterystycznym elipsoidalnym przekroju). Przęsła między „cruckami" wypeł-
niano konstrukcją plecionkową lub lekką drewnianą; łatwo je można było demontować i wymieniać; por. Fred H.
CROSSLEY, Timber Building in England from Early Times to the End of the Seventeenth Century, London-New York-
Toronto-Sydney 1951, s. 110-111, il. 117-121, 123-126.

3 „Gulf' („Gulfhaus"), to specyficzne rozwiązanie spichlerzowej budowli szkieletowej, z tzw. szkieletem wewnętrznym
(Innengeriistbau), który tworzą rzędy usztywnionych słupów w centrum założenia, wytyczonego niskimi, zwykle ka-
miennymi ścianami obwodowymi. Masywne słupy (pnie) samodzielnie dźwigały dach czterospadowy. Przedłużone
krokwie oparte na ścianach elewacyjnych zapewniały osłonę bocznych przestrzeni (gospodarczych); por. Hans Jurgen
HANSEN (hrsg.), Holzbaukunst. Eine Geschichte der abendldndischen Holzarchitektur und ihrer Konstruktionsele-
mente, Oldenburg/Hamburg 1969, s. 157; GORBMANN, op. cit., s. 53-54.

4 „Zrębowe przypory", nazywane są niekiedy „węzłami skrzyniowymi (niem. Strebekaster); por. AHRENS, Friihe Holz-
kirchen..., s. 193. To konstrukcyjne elementy wieńca, jakby zrębowe „filary" wkonstruowane w ściany, by wzdłużnie