DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Jankowski, Aleksander: Nowe perspektywy badań zabytkowej architektury drewnianej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0324
318
Aleksander Jankowski
W polskiej literaturze przedmiotu pokutuje pogląd, że w ciesielstwie cechowym daw-
nej Rzeczypospolitej obowiązywały cztery systemy konstrukcyjne ścian: zrębowy, sumi-
kowo-łątkowy i szkieletowy oraz - miejscowo na południu i tylko w budownictwie
świeckim - przysłupowy. Za całkowicie odosobnione w drewnianej architekturze sakral-
nej uchodziły rozwiązania architektoniczne czterech XVIII w. bóżnic małopolskich -
w Działoszycach, Pilicy, Połańcu, Przedborzu8 - niezmiennie i bez zastrzeżeń klasyfiko-
wanych w nauce polskiej jako przysłupowe9. Dla Adama Miłobędzkiego konstrukcja tych
świątyń była w XVIII stuleciu efemeryczną nowością: „bez zaplecza tradycji i typologicz-
nie bardzo świeżej daty"10. Uczeni polscy odnotowując specyficzny system konstrukcyjny
tych bóżnic uznali go za zjawisko całkowicie marginalne, nie mające precedensu w kon-
strukcjach świątyń innych wyznań i nie mieszczące się typologii rozwiązań ciesielskich
w architekturze sakralnej. Wprawdzie w studiach nad wiejskim i małomiasteczkowym
budownictwem przysłupowym lapidarnie przywoływano ewenement rozwiązań o charak-
terze przysłupowym w małopolskim budownictwie synagogalnym, ale zarazem jedno-
znacznie pozbawiano informację znaczenia, podkreślając, że koncepcja przysłupa
powstała i rozwijała się wyłącznie w nurcie budownictwa świeckiego.
Utrwaloną wiedzę o ciesielskich systemach budowlanych znacząco uzupełniają (kry-
tycznie weryfikują), najnowsze badania architektury zabytkowych świątyń drewnianych
w Polsce. Wykazały one kilkadziesiąt budowli sakralnych z XVII-XVIII w. o specyficznej
strukturze konstrukcyjnej ścian obwodowych, zespalającej układ szkieletowy i zrębowy,
bądź też szkieletowy i dylowy, (il. 1) Budowle takie (wcześniej błędnie klasyfikowane
jako „tylko" zrębowe, szkieletowe, bądź sumikowo-łątkowe11), nazwano „świątyniami
o zdwojonej konstrukcji ścian"12. Przetrwały one niemal wyłącznie na obszarze historycz-
nej Wielkopolski, (il. 2) Zdwojona struktura architektoniczna ścian tych świątyń zazwy-
czaj powstała w wyniku z góry założonej koncepcji. Ale są też budowle, których to
8 Bóżnice w Pilicy i Przedborzu, powszechnie datowane na wiek XVIII, zdaniem A. Miłobędzkiego mogły powstać
wcześniej: „konstrukcje i formy, m.in. bogate stolarskie dekoracje sklepienne, mieszczą się w repertuarze XVII w. i, być
może, pierwsze fazy ich budowy należałoby przesunąć do drugiej połowy tego stulecia" Adam MIŁOBĘDZKI, Archi-
tektura polska XVII w., t. 1, Warszawa 1980, s. 338.
9 Bóżnica w Działoszycach spłonęła w 1862 r., pozostałe nie przetrwały II wojny światowej; Maria i Kazimierz PIE-
CHOTKOWIE, Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996, s. 190-19
(Działoszyce), 311-315 (Pilica), 318-320 (Połaniec), 322-328 (Przedbórz); Adam MIŁOBĘDZKI, Zarys dziejów archi-
tektury w Polsce, Warszawa 1978 (wyd. III), s. 218; id: Architektura polska..., s. 338 (wymieniając jako „przysłupowe"
synagogi w Przedborzu i Pilicy); Janusz BACHMINSKI, „Dolnośląskie domy przysłupowe", Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki, 1987, nr 3-4, s. 270 (wymienia jako „przysłupowe" bóżnice w: Parzęczewie, Pilicy, Połańcu
i Przedborzu); Marian i Wojciech POKROPEK, Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t. II: Budownictwo sakral-
ne, cz. 1: Bóżnice, meczety, moleny staroobrzędowców oraz podlaskie cerkwie unickie i prawosławne, Warszawa 1996,
s. 18-20 (zaliczają do „przysłupowych" synagogi w Połańcu, Pilicy i Parzęczewie). Krytycznie o klasyfikacji jako
„przysłupowych" bóżnic w Działoszycach, Pilicy, Połańcu i Przedborzu, zob. Aleksander JANKOWSKI, „Wybrane
zagadnienia konstrukcji bóżnic drewnianych dawnej Rzeczypospolitej. Postulaty badawcze", [w:] Ocalić dla przyszło-
ści. Studia ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Brykowskiemu, Warszawa 2003, s. 130-132.
10 MIŁOBĘDZKI, Architektura polska..., s. 338.
11 Nieliczne i zdawkowe w literaturze uwagi o takich rozwiązaniach, marginalizowano, przyjmując a priori, że szkielet
obok zrębu musi być wtórny.
12 Zob. m.in.: Aleksander JANKOWSKI, Kościoły drewniane o zdwojonej konstrukcji ścian w Wiełkopołsce, Byd-
goszcz 2009, passim; id.: „Drewniany kościół w Gąsawie. Uwagi o podwójnej konstrukcji ścian w architekturze sakral-
nej", [w:] Zabytkowe budowle drewniane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń, red. Emanuel
OKON, Toruń 2005, s.155-193; id. „Osiemnastowieczne kościoły przysłupowe i quasi-przysłupowe w dolinie Noteci",
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 2005, nr 2, s.147-180; id. „Drewniany kościół w Gąsawie - przykład nieroz-
poznanej konstrukcji w architekturze sakralnej", Ochrona Zabytków, 2001, nr 1 (212), s. 19-29.
Aleksander Jankowski
W polskiej literaturze przedmiotu pokutuje pogląd, że w ciesielstwie cechowym daw-
nej Rzeczypospolitej obowiązywały cztery systemy konstrukcyjne ścian: zrębowy, sumi-
kowo-łątkowy i szkieletowy oraz - miejscowo na południu i tylko w budownictwie
świeckim - przysłupowy. Za całkowicie odosobnione w drewnianej architekturze sakral-
nej uchodziły rozwiązania architektoniczne czterech XVIII w. bóżnic małopolskich -
w Działoszycach, Pilicy, Połańcu, Przedborzu8 - niezmiennie i bez zastrzeżeń klasyfiko-
wanych w nauce polskiej jako przysłupowe9. Dla Adama Miłobędzkiego konstrukcja tych
świątyń była w XVIII stuleciu efemeryczną nowością: „bez zaplecza tradycji i typologicz-
nie bardzo świeżej daty"10. Uczeni polscy odnotowując specyficzny system konstrukcyjny
tych bóżnic uznali go za zjawisko całkowicie marginalne, nie mające precedensu w kon-
strukcjach świątyń innych wyznań i nie mieszczące się typologii rozwiązań ciesielskich
w architekturze sakralnej. Wprawdzie w studiach nad wiejskim i małomiasteczkowym
budownictwem przysłupowym lapidarnie przywoływano ewenement rozwiązań o charak-
terze przysłupowym w małopolskim budownictwie synagogalnym, ale zarazem jedno-
znacznie pozbawiano informację znaczenia, podkreślając, że koncepcja przysłupa
powstała i rozwijała się wyłącznie w nurcie budownictwa świeckiego.
Utrwaloną wiedzę o ciesielskich systemach budowlanych znacząco uzupełniają (kry-
tycznie weryfikują), najnowsze badania architektury zabytkowych świątyń drewnianych
w Polsce. Wykazały one kilkadziesiąt budowli sakralnych z XVII-XVIII w. o specyficznej
strukturze konstrukcyjnej ścian obwodowych, zespalającej układ szkieletowy i zrębowy,
bądź też szkieletowy i dylowy, (il. 1) Budowle takie (wcześniej błędnie klasyfikowane
jako „tylko" zrębowe, szkieletowe, bądź sumikowo-łątkowe11), nazwano „świątyniami
o zdwojonej konstrukcji ścian"12. Przetrwały one niemal wyłącznie na obszarze historycz-
nej Wielkopolski, (il. 2) Zdwojona struktura architektoniczna ścian tych świątyń zazwy-
czaj powstała w wyniku z góry założonej koncepcji. Ale są też budowle, których to
8 Bóżnice w Pilicy i Przedborzu, powszechnie datowane na wiek XVIII, zdaniem A. Miłobędzkiego mogły powstać
wcześniej: „konstrukcje i formy, m.in. bogate stolarskie dekoracje sklepienne, mieszczą się w repertuarze XVII w. i, być
może, pierwsze fazy ich budowy należałoby przesunąć do drugiej połowy tego stulecia" Adam MIŁOBĘDZKI, Archi-
tektura polska XVII w., t. 1, Warszawa 1980, s. 338.
9 Bóżnica w Działoszycach spłonęła w 1862 r., pozostałe nie przetrwały II wojny światowej; Maria i Kazimierz PIE-
CHOTKOWIE, Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1996, s. 190-19
(Działoszyce), 311-315 (Pilica), 318-320 (Połaniec), 322-328 (Przedbórz); Adam MIŁOBĘDZKI, Zarys dziejów archi-
tektury w Polsce, Warszawa 1978 (wyd. III), s. 218; id: Architektura polska..., s. 338 (wymieniając jako „przysłupowe"
synagogi w Przedborzu i Pilicy); Janusz BACHMINSKI, „Dolnośląskie domy przysłupowe", Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki, 1987, nr 3-4, s. 270 (wymienia jako „przysłupowe" bóżnice w: Parzęczewie, Pilicy, Połańcu
i Przedborzu); Marian i Wojciech POKROPEK, Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t. II: Budownictwo sakral-
ne, cz. 1: Bóżnice, meczety, moleny staroobrzędowców oraz podlaskie cerkwie unickie i prawosławne, Warszawa 1996,
s. 18-20 (zaliczają do „przysłupowych" synagogi w Połańcu, Pilicy i Parzęczewie). Krytycznie o klasyfikacji jako
„przysłupowych" bóżnic w Działoszycach, Pilicy, Połańcu i Przedborzu, zob. Aleksander JANKOWSKI, „Wybrane
zagadnienia konstrukcji bóżnic drewnianych dawnej Rzeczypospolitej. Postulaty badawcze", [w:] Ocalić dla przyszło-
ści. Studia ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Brykowskiemu, Warszawa 2003, s. 130-132.
10 MIŁOBĘDZKI, Architektura polska..., s. 338.
11 Nieliczne i zdawkowe w literaturze uwagi o takich rozwiązaniach, marginalizowano, przyjmując a priori, że szkielet
obok zrębu musi być wtórny.
12 Zob. m.in.: Aleksander JANKOWSKI, Kościoły drewniane o zdwojonej konstrukcji ścian w Wiełkopołsce, Byd-
goszcz 2009, passim; id.: „Drewniany kościół w Gąsawie. Uwagi o podwójnej konstrukcji ścian w architekturze sakral-
nej", [w:] Zabytkowe budowle drewniane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń, red. Emanuel
OKON, Toruń 2005, s.155-193; id. „Osiemnastowieczne kościoły przysłupowe i quasi-przysłupowe w dolinie Noteci",
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 2005, nr 2, s.147-180; id. „Drewniany kościół w Gąsawie - przykład nieroz-
poznanej konstrukcji w architekturze sakralnej", Ochrona Zabytków, 2001, nr 1 (212), s. 19-29.