DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Jankowski, Aleksander: Nowe perspektywy badań zabytkowej architektury drewnianej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0327
Nowe perspektywy badań zabytkowej architektury drewnianej
321
downictwem słupowo-dylowym28, a w szczególności z jego architektonicznym warian-
tem znanym z niemieckojęzycznego obszaru kulturowego pod nazwą Stdnderbohlenwerk
lub Bundwerk, dość popularnym w budownictwie świeckim, bardzo rzadkim natomiast
w architekturze sakralnej. W Europie system Bundwerk odnotowano w konstrukcjach kil-
ku świątyń, m.in. nieistniejącej już kaplicy cmentarnej w niemieckim Muhlhausen
(1250?)29, kościele w czeskim Broumov (poł. XV w.)30, czy zborze w słowackim Hronsek
k. Bańskiej Bystrzycy (1725)31.
Konstrukcja sześciu zachowanych polskich (wielkopolskich) świątyń szkieletowo-dylo-
wych cechuje się dużym zagęszczeniem szkieletowego usztywnienia słupów32. W każdym
też przypadku szkielet pozostawiany bez wypełnienia szalowano. W przykryciach wnętrz
powtarza się albo wydatna faseta o łukowym profilu (tworząca iluzję sklepienia), jak w np.
w kościele w Sośnicy k. Pleszewa (1745; il. 5a-f), albo kopuła pozorna - jak np. w Łękach
Wielkich k. Kościana (1776; il. 6a-d). Jak wynika z analizy rysunków inwentaryzacyjnych,
szkieletowo-dylowa była też bóżnica w Kórniku (z kopułą pozorną; il. 7a-b)33.
Odrębną grupę stanowią świątynie o „wtórnie" zdwojonej konstrukcji ścian, a więc ze
szkieletem odwiązanym przy zrębie funkcjonującego już jakiś czas kościoła. Wśród dzie-
więciu tego rodzaju obiektów, niektóre zyskały szkielet po 200 latach istnienia, jak np.
kościoły w Domachowie k. Gostynia (szkielet z 1775), bądź w Wierzenicy k. Poznania
(szkielet z 4 ćw. XVIII w.). Są też takie świątynie, których wieniec okolono szkieletem
stosunkowo szybko, np. po ok. 50 latach, jak w Gąsawie k. Żnina (szkielet z ok. 1700;
il. 8a-e). Niemal zawsze szkielet dostawiano do zrębu od zewnątrz34 . Najczęściej kon-
strukcję szkieletu wznoszono na podwalinie ułożonej na poszerzonej podmurówce wieńca.
Słupy narożne zwykle otrzymywały przekrój w kształcie litery „L" lub „V", tak by ujmowa-
ły węgły. Szkielet odwiązywano albo jednocześnie z nową więźbą, albo podstawiano pod
końcówki belek wiązarowych starej konstrukcji dachowej. W tym pierwszym przypadku
zdarzało się, że zrąb pozbawiano funkcji nośnej dachu, tworząc rozwiązania w typie przy-
słupa. Szkielety wtórnie dodane do zrębu pozostawiano bez wypełnienia i szalowano35.
28 System odnotował Kazimierz Moszyński w rozwiązaniach stodół w pdn.-wsch. Małopolsce, nazywając go łątkowym
(łątki poza sumikami dodatkowo usztywniały pojedyncze miecze oczepowe); Kazimierz MOSZYŃSKI, Kultura ludo-
wa Słowian, cz. I: Kultura materialna, Kraków 1929, s. 498-499. Konstrukcje budowlane zbliżone do omawianych
przez Moszyńskiego sugerują także średniowieczne relikty archeologiczne z Pułtuska i Rygi. Nazywa się je wymiennie:
ramowo-dranicowymi bądź ramowo-palisadowymi; por. Romana BARNYCZ-GUPIENIEC, Studia nad drewnianym
budownictwem w średniowiecznej Polsce na tle porównawczym, Łowicz 2000, s. 120-129. Konstrukcje słupowo-dylo-
we znane są też z budownictwa wiejskiego i gospodarczego m.in. Śląska, Czech, Słowacji i rumuńskiego Siedmiogrodu.
29 Kaplicę rozebrano w 1846 r.; Carl LACHNER, Geschichte der Holzbaukunst in Deutschland, T. 1: Der Norddeutsche
Holzbau in seiner historischen Entwicklung, Leipzig 1885 (reprint: Hannover 1983), s. 4-5; Hermann PHLEPS, Alema-
nische Holzbaukunst, Karlsruhe 1967 (reprint: Karlsruhe 1988), s. 8.
30 LACHNER, op. cit., s. 2-5, il. 2-4; MAYER, op. cit., s. 36, 103 (przyp. 28), 105-106 (przyp. 74).
31Jozef VYDRA, Ludowa architektura na Slovensku, Bratislava 1958, s. 242, 243, 254, il. 156, 200-203; David
BUXTON, The Wooden Churches of Eastern Europe. An Introductory Survey, Cambridge-New York-New Rochelle-
Melbourne-Sydney 1981, s. 342-343, il. 452-453; MAYER, op. cit., s. 36.
32 Sposób wykonania ścian kościołów szkieletowo-dylowych wykazuje zindywidualizowane podejście warsztatowe.
Odwiązywano je w układzie wąsko- lub szerokoprzęsłowym; tzn. słupo-łątki rozmieszczono regularnie i gęsto na całym
obwodzie lub stosunkowo rzadko; niekiedy szerokoprzęsłowy układ słupo-łątek zestrojono ze słupami pośrednimi;
bywało, że słupo-łątki na osi belek wiązarowych zyskiwały przekroje większe niż rozstawione między nimi.
33 Konstrukcję nieistniejącej bóżnicy w Kórniku, dobrze udokumentowanej inwentaryzacją rysunkową i fotograficzną,
analizuje: JANKOWSKI, Kościoły drewniane o zdwojonej..., s. 341-342.
34 Szkielet we wnętrzu odwiązano tylko w kościele w Domachowie.
35 Jedynie w Nowych Dworach szkielet zboru od początku pozostawał odsłonięty. Być może przez pewien czas nie miał
szalunku także szkielet kościoła w Gąsawie. W okresie międzywojennym zdjęto odeskowanie świątyń w Golinie
321
downictwem słupowo-dylowym28, a w szczególności z jego architektonicznym warian-
tem znanym z niemieckojęzycznego obszaru kulturowego pod nazwą Stdnderbohlenwerk
lub Bundwerk, dość popularnym w budownictwie świeckim, bardzo rzadkim natomiast
w architekturze sakralnej. W Europie system Bundwerk odnotowano w konstrukcjach kil-
ku świątyń, m.in. nieistniejącej już kaplicy cmentarnej w niemieckim Muhlhausen
(1250?)29, kościele w czeskim Broumov (poł. XV w.)30, czy zborze w słowackim Hronsek
k. Bańskiej Bystrzycy (1725)31.
Konstrukcja sześciu zachowanych polskich (wielkopolskich) świątyń szkieletowo-dylo-
wych cechuje się dużym zagęszczeniem szkieletowego usztywnienia słupów32. W każdym
też przypadku szkielet pozostawiany bez wypełnienia szalowano. W przykryciach wnętrz
powtarza się albo wydatna faseta o łukowym profilu (tworząca iluzję sklepienia), jak w np.
w kościele w Sośnicy k. Pleszewa (1745; il. 5a-f), albo kopuła pozorna - jak np. w Łękach
Wielkich k. Kościana (1776; il. 6a-d). Jak wynika z analizy rysunków inwentaryzacyjnych,
szkieletowo-dylowa była też bóżnica w Kórniku (z kopułą pozorną; il. 7a-b)33.
Odrębną grupę stanowią świątynie o „wtórnie" zdwojonej konstrukcji ścian, a więc ze
szkieletem odwiązanym przy zrębie funkcjonującego już jakiś czas kościoła. Wśród dzie-
więciu tego rodzaju obiektów, niektóre zyskały szkielet po 200 latach istnienia, jak np.
kościoły w Domachowie k. Gostynia (szkielet z 1775), bądź w Wierzenicy k. Poznania
(szkielet z 4 ćw. XVIII w.). Są też takie świątynie, których wieniec okolono szkieletem
stosunkowo szybko, np. po ok. 50 latach, jak w Gąsawie k. Żnina (szkielet z ok. 1700;
il. 8a-e). Niemal zawsze szkielet dostawiano do zrębu od zewnątrz34 . Najczęściej kon-
strukcję szkieletu wznoszono na podwalinie ułożonej na poszerzonej podmurówce wieńca.
Słupy narożne zwykle otrzymywały przekrój w kształcie litery „L" lub „V", tak by ujmowa-
ły węgły. Szkielet odwiązywano albo jednocześnie z nową więźbą, albo podstawiano pod
końcówki belek wiązarowych starej konstrukcji dachowej. W tym pierwszym przypadku
zdarzało się, że zrąb pozbawiano funkcji nośnej dachu, tworząc rozwiązania w typie przy-
słupa. Szkielety wtórnie dodane do zrębu pozostawiano bez wypełnienia i szalowano35.
28 System odnotował Kazimierz Moszyński w rozwiązaniach stodół w pdn.-wsch. Małopolsce, nazywając go łątkowym
(łątki poza sumikami dodatkowo usztywniały pojedyncze miecze oczepowe); Kazimierz MOSZYŃSKI, Kultura ludo-
wa Słowian, cz. I: Kultura materialna, Kraków 1929, s. 498-499. Konstrukcje budowlane zbliżone do omawianych
przez Moszyńskiego sugerują także średniowieczne relikty archeologiczne z Pułtuska i Rygi. Nazywa się je wymiennie:
ramowo-dranicowymi bądź ramowo-palisadowymi; por. Romana BARNYCZ-GUPIENIEC, Studia nad drewnianym
budownictwem w średniowiecznej Polsce na tle porównawczym, Łowicz 2000, s. 120-129. Konstrukcje słupowo-dylo-
we znane są też z budownictwa wiejskiego i gospodarczego m.in. Śląska, Czech, Słowacji i rumuńskiego Siedmiogrodu.
29 Kaplicę rozebrano w 1846 r.; Carl LACHNER, Geschichte der Holzbaukunst in Deutschland, T. 1: Der Norddeutsche
Holzbau in seiner historischen Entwicklung, Leipzig 1885 (reprint: Hannover 1983), s. 4-5; Hermann PHLEPS, Alema-
nische Holzbaukunst, Karlsruhe 1967 (reprint: Karlsruhe 1988), s. 8.
30 LACHNER, op. cit., s. 2-5, il. 2-4; MAYER, op. cit., s. 36, 103 (przyp. 28), 105-106 (przyp. 74).
31Jozef VYDRA, Ludowa architektura na Slovensku, Bratislava 1958, s. 242, 243, 254, il. 156, 200-203; David
BUXTON, The Wooden Churches of Eastern Europe. An Introductory Survey, Cambridge-New York-New Rochelle-
Melbourne-Sydney 1981, s. 342-343, il. 452-453; MAYER, op. cit., s. 36.
32 Sposób wykonania ścian kościołów szkieletowo-dylowych wykazuje zindywidualizowane podejście warsztatowe.
Odwiązywano je w układzie wąsko- lub szerokoprzęsłowym; tzn. słupo-łątki rozmieszczono regularnie i gęsto na całym
obwodzie lub stosunkowo rzadko; niekiedy szerokoprzęsłowy układ słupo-łątek zestrojono ze słupami pośrednimi;
bywało, że słupo-łątki na osi belek wiązarowych zyskiwały przekroje większe niż rozstawione między nimi.
33 Konstrukcję nieistniejącej bóżnicy w Kórniku, dobrze udokumentowanej inwentaryzacją rysunkową i fotograficzną,
analizuje: JANKOWSKI, Kościoły drewniane o zdwojonej..., s. 341-342.
34 Szkielet we wnętrzu odwiązano tylko w kościele w Domachowie.
35 Jedynie w Nowych Dworach szkielet zboru od początku pozostawał odsłonięty. Być może przez pewien czas nie miał
szalunku także szkielet kościoła w Gąsawie. W okresie międzywojennym zdjęto odeskowanie świątyń w Golinie