DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Piątkowska, Renata: Studenci wyznania mojżeszowego w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (1923-1939): Studia - debiuty - kariery
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0676
662
Renata Piątkowska
Z lat 1923-1939 zachowały się obszerne, choć niekompletne archiwa uczelni5. W kwe-
stionariuszach wypełnianych przez kandydatów wyznanie było rubryką obowiązkową6,
przedmiotem moich rozważań będą więc tylko studentki i studenci, którzy podali wyzna-
nie mojżeszowe (w II Rzeczypospolitej istniał administracyjny przymus rejestracji naro-
dzin w gminach wyznaniowych). Pozwala to omówić tę tak zróżnicowaną społecznie
i narodowo grupę. Poza tym, jak zauważa Irena Nowakowska, „żydowska mniejszość
całkowicie była utożsamiana z wyznaniem; wyznanie stanowiło kryterium definicyjne na-
rodowości żydowskiej w szerokim obiegu społecznym, wyznanie i narodowość w tym
wypadku to były pojęcia skorelowane"7. Dodatkowe oświadczenia dotyczące narodowo-
ści ijęzyka ojczystego pokazują, jak zróżnicowane było spektrum ich tożsamości własnej.
Dzięki zachowanym w studenckich teczkach podaniach, pismach i urzędowych doku-
mentach otrzymujemy także obszerne informacje dotyczące środowisk, z jakich pocho-
dzili (podawano m.in. zawody rodziców), oraz wykształcenia (w tym wcześniejszej
edukacji artystycznej).
Chcę pokazać studentów żydowskich w podstawowych kontekstach społecznych: kręgach
rodzinnych, przyjacielskich, lokalnych, czyli w tzw. otoczeniu pierwotnym, jak i wskazaniu
kontekstów „wtórnych" - czyli szkoły, i szerzej, kolejnych szczebli edukacji w kontekście
życia społecznego II Rzeczypospolitej8. To pogranicze między tym, co osobiste, co odnosi
się do ich narodowej i kulturowej tożsamości, a tym, co ogólne, co jest światem otaczającej
ich dominującej polskiej rzeczywistości, pozwala na przykładzie młodych adeptów sztuki
pokazać różnorodne aspekty akulturacji młodzieży żydowskiejw niepodległej Polsce.
W latach 30. XX w., gdy pogarszała się sytuacja polityczna i ekonomiczna Żydów -
obywateli II Rzeczypospolitej, kiedy na innych uczelniach, krakowskiej Akademii Sztuk
Pięknych nie wyłączając9, antysemityzm zagościł na dobre, gdy powszednim doświadcze-
niem studentów żydowskich był nie tylko numerus clausus10, „getto ławkowe", lecz także
fizyczna przemoc11, warszawska Akademia niezmiennie pozostawała „przyjazna i zapew-
niała bezpieczeństwo"12 . Profesorowie i studenci zgodnie przeciwstawiali się próbom
narzucenia numerus clausus czy getta ławkowego i potępiali „jak najostrzej ekscesy anty-
semickie i rozgrywki polityczne, prowadzone za pomocą noża i kastetu, jako uwłaczające
5 Sąto m.in. akta studentów sprzed 1939 r. (brakuje części akt na literę A i B oraz akt sprzed I wojny światowej), Księgi
Protokołów Rady Głównej, Album słuchaczy wolnych przechowywane w Archiwum Akademii Sztuk Pięknych oraz
przechowywany w Dziale Zbiorów Specjalnych Instytutu Sztuki PAN Album studentów zwyczajnych, Ksawery PI-
WOCKI, Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904-1964, Warszawa 2004, s. 8-9. Niewielka część archi-
wów ASP przechowywana jest także w Archiwum PAN. Wszystkie informacje zaczerpnięte z akt ASP sprzed 1939 r.
zarówno w przypisach, jak i tekście głównym zaznaczam w nawiasie: ASP i numer odpowiednich akt.
6 Aleksander Żyw (1905-1995) najpierw określił się jako bezwyznaniowiec. Ponieważ taki zapis nie był dopuszczalny,
wpisał wyznanie mojżeszowe (ASP 1813).
7 NOWAKOWSKA, op. cit., s. 47.
8 Agnieszka CHMIELEWSKA, „Przyszłość sztuki w społeczeństwie masowym: poglądy i działalność Władysława
Skoczylasa", [w:] Metamorfozy Społeczne 4. Kultura i Społeczeństwo II Rzeczypospolitej, red. Włodzimierz MĘD-
RZECKI, Agata ZAWISZEWSKA, Warszawa 2012, s. 407.
9 Natasza STYRNA, „Żydowscy studenci krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych", [w:] Polskie szkolnictwo artystycz-
ne. Dzieje, teoria, praktyka, red. Maria POPRZĘCKA, Warszawa 2005, s. 141-142.
10 Do Akademii obowiązywał egzamin wstępny, na inne wyższe uczelnie w Polsce zapisywano się na podstawie egzami-
nu dojrzałości.
11 Monika NATKOWSKA, Numerus clausus, getto ławkowe, numerus nułłus, paragraf aryjski: antysemityzm na Uni-
wersytecie Warszawskim 1931-1939, Warszawa 1999; Mariusz KULCZYKOWSKI, Żydzi - studenci Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Kraków 2004, s. 438-476.
12 Maryla SITKOWSKA, „Alma Mater", [w:] Sztuka wszędzie..., s. 61.
Renata Piątkowska
Z lat 1923-1939 zachowały się obszerne, choć niekompletne archiwa uczelni5. W kwe-
stionariuszach wypełnianych przez kandydatów wyznanie było rubryką obowiązkową6,
przedmiotem moich rozważań będą więc tylko studentki i studenci, którzy podali wyzna-
nie mojżeszowe (w II Rzeczypospolitej istniał administracyjny przymus rejestracji naro-
dzin w gminach wyznaniowych). Pozwala to omówić tę tak zróżnicowaną społecznie
i narodowo grupę. Poza tym, jak zauważa Irena Nowakowska, „żydowska mniejszość
całkowicie była utożsamiana z wyznaniem; wyznanie stanowiło kryterium definicyjne na-
rodowości żydowskiej w szerokim obiegu społecznym, wyznanie i narodowość w tym
wypadku to były pojęcia skorelowane"7. Dodatkowe oświadczenia dotyczące narodowo-
ści ijęzyka ojczystego pokazują, jak zróżnicowane było spektrum ich tożsamości własnej.
Dzięki zachowanym w studenckich teczkach podaniach, pismach i urzędowych doku-
mentach otrzymujemy także obszerne informacje dotyczące środowisk, z jakich pocho-
dzili (podawano m.in. zawody rodziców), oraz wykształcenia (w tym wcześniejszej
edukacji artystycznej).
Chcę pokazać studentów żydowskich w podstawowych kontekstach społecznych: kręgach
rodzinnych, przyjacielskich, lokalnych, czyli w tzw. otoczeniu pierwotnym, jak i wskazaniu
kontekstów „wtórnych" - czyli szkoły, i szerzej, kolejnych szczebli edukacji w kontekście
życia społecznego II Rzeczypospolitej8. To pogranicze między tym, co osobiste, co odnosi
się do ich narodowej i kulturowej tożsamości, a tym, co ogólne, co jest światem otaczającej
ich dominującej polskiej rzeczywistości, pozwala na przykładzie młodych adeptów sztuki
pokazać różnorodne aspekty akulturacji młodzieży żydowskiejw niepodległej Polsce.
W latach 30. XX w., gdy pogarszała się sytuacja polityczna i ekonomiczna Żydów -
obywateli II Rzeczypospolitej, kiedy na innych uczelniach, krakowskiej Akademii Sztuk
Pięknych nie wyłączając9, antysemityzm zagościł na dobre, gdy powszednim doświadcze-
niem studentów żydowskich był nie tylko numerus clausus10, „getto ławkowe", lecz także
fizyczna przemoc11, warszawska Akademia niezmiennie pozostawała „przyjazna i zapew-
niała bezpieczeństwo"12 . Profesorowie i studenci zgodnie przeciwstawiali się próbom
narzucenia numerus clausus czy getta ławkowego i potępiali „jak najostrzej ekscesy anty-
semickie i rozgrywki polityczne, prowadzone za pomocą noża i kastetu, jako uwłaczające
5 Sąto m.in. akta studentów sprzed 1939 r. (brakuje części akt na literę A i B oraz akt sprzed I wojny światowej), Księgi
Protokołów Rady Głównej, Album słuchaczy wolnych przechowywane w Archiwum Akademii Sztuk Pięknych oraz
przechowywany w Dziale Zbiorów Specjalnych Instytutu Sztuki PAN Album studentów zwyczajnych, Ksawery PI-
WOCKI, Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904-1964, Warszawa 2004, s. 8-9. Niewielka część archi-
wów ASP przechowywana jest także w Archiwum PAN. Wszystkie informacje zaczerpnięte z akt ASP sprzed 1939 r.
zarówno w przypisach, jak i tekście głównym zaznaczam w nawiasie: ASP i numer odpowiednich akt.
6 Aleksander Żyw (1905-1995) najpierw określił się jako bezwyznaniowiec. Ponieważ taki zapis nie był dopuszczalny,
wpisał wyznanie mojżeszowe (ASP 1813).
7 NOWAKOWSKA, op. cit., s. 47.
8 Agnieszka CHMIELEWSKA, „Przyszłość sztuki w społeczeństwie masowym: poglądy i działalność Władysława
Skoczylasa", [w:] Metamorfozy Społeczne 4. Kultura i Społeczeństwo II Rzeczypospolitej, red. Włodzimierz MĘD-
RZECKI, Agata ZAWISZEWSKA, Warszawa 2012, s. 407.
9 Natasza STYRNA, „Żydowscy studenci krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych", [w:] Polskie szkolnictwo artystycz-
ne. Dzieje, teoria, praktyka, red. Maria POPRZĘCKA, Warszawa 2005, s. 141-142.
10 Do Akademii obowiązywał egzamin wstępny, na inne wyższe uczelnie w Polsce zapisywano się na podstawie egzami-
nu dojrzałości.
11 Monika NATKOWSKA, Numerus clausus, getto ławkowe, numerus nułłus, paragraf aryjski: antysemityzm na Uni-
wersytecie Warszawskim 1931-1939, Warszawa 1999; Mariusz KULCZYKOWSKI, Żydzi - studenci Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Kraków 2004, s. 438-476.
12 Maryla SITKOWSKA, „Alma Mater", [w:] Sztuka wszędzie..., s. 61.