DOI issue:
Nr. 1/2
DOI article:Recenzje i sprawozdania
DOI article:Białostocki, Jan: Antyk w średniowieczu: Książka Adhémara i zagadnienia z nią związane
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.34477#0139
RECENZJE ! SPRAWOZDANiA
ANTYK W ŚREDNtOW)ECZU
KStĄŻKA ADHEMARA ) ZACADNtENtA Z NtĄ ZWtĄZANE
i.
Zagadnienie związków jednej epoki historii kultury z drugą, szczegól-
nie antyku i średniowiecza, będące wielokrotnie przedmiotem studiów,
wiąże się przede wszystkim z ustaleniem licznych terminów i nakazuje
wstępne rozważania natury metodologicznej. Trudno wchodzić tu w roz-
patrywanie sensu pojęcia ,,wpływ", wydaje się jednak, że przy intuicyj-
nym użyciu tego terminu nie podobna ująć wyczerpująco przy jego pomocy
kompleksu zagadnień wiążących się ze stosunkiem kultury średniowiecz-
nej do starożytnej. A tak właśnie postawiona została sprawa w tytule
pracy Adhemara, którą referujemy *).
Antyk żyje w średniowieczu życiem podwójnym: jest to przede
wszystkim organiczne życie kultury rozwijającej się z pnia starożytnego,
deformowanej przez dopływające soki, są to następnie zastrzyki przypad-
kowe lub świadome objawiające się w ,.renesansach" antyku „prawdziwe-
go". Ale znów jakiego antyku? Jaki wyraz starożytności klasycznej uznać
za miarę tego, co będziemy uważać za miarodajny „antyk"?
Może raczej należało by mówić o dziejach strumienia kultury antycz-
nej w złożonej rzece średniowiecznego życia umysłowego, gdzie płynie on
obok niemniej żywego i rozmaitego potoku orientalnego, o barwach Babi-
lonu, Persji, Bizancjum i Arabii, obok starych źródeł celtyckich i strumieni
germańskich. Antyk, podobnie jak „occidens" i „oriens" jest jednym ze
stałych komponentów kultury średniowiecznej"). Każdy z tych elementów
ma swój stały, podskórny bieg i ma chwile szczególnego ocknienia. Śred-
niowieczu obca była postawa historyczna, nie widziało ono w antyku odręb-
nego „kosmosu kulturalnego""), aczkolwiek odróżniało wyraźnie starożyt-
ność jako epokę ciemności poprzedzającej epokę światła chrześcijańskiego ')
Poczucie związania wieków średnich ze światem starożytnym, poczucie
ciągłości tradycji od starożytności daje się zauważyć w rozmaitych zakre-
sach: w przekonaniu o tym, że cesarz rzymski narodu niemieckiego jest
bezpośrednim następcą Cezara i Augusta, w świadomości jaką żywili re-
torycy średniowieczni, że Cicero i Donatus byli ich poprzednikami, a ma-
tematycy, że są kontynuatorami Euklidesa ^). Instytucję rycerstwa wy-
*) Jean ADHĆMAR, Les influences antiques dans i'art du Moyen-Age fran-
ęais, Recherches sur les sources et les themes d'inspiration. London, The Warburg
Institute, 1939.
b Cf. H. FOCILLON, Art d'Occident, Paris 1947, s. 4, o średniowieczu: „mate-
ria historyczna tworząca jego sztukę jest kompleksem o wielkim bogactwie, gdyż
w głębi swej łączy ona ślady kultur barbarzyńskich i przyczynki wschodnie z po-
zostałościami cywilizacji starożytnej".
3) E. PANOFSKY, F. SAXL, Classical Mythology in Mediaeval Art, Metro-
politan Museum Studies, IV, 1933, II, 274—5; E. PANOFSKY, Studies
in Iconology, New Y. 1939, 27.
b PETRARCA, De sui ipsius et multorum ignorantia, ed. M. Capelli, Paris 1906,
45: „...paucis enim ante Cristi ortum obierat oculosque clauserat (o Ciceronie) heu!
quibus e proximo noctis erratice ac tenebrarum finis et ueritatis initium, uereque
licis aurora et iustite solinstabat". Cyt. przez Th. MOMMSEN, Petrarch's Conception
of the „Dark Ages", Speculum, XVII, 2 (1942), 227.
") E. PANOFSKY, Studies, op. cit. 27.
ANTYK W ŚREDNtOW)ECZU
KStĄŻKA ADHEMARA ) ZACADNtENtA Z NtĄ ZWtĄZANE
i.
Zagadnienie związków jednej epoki historii kultury z drugą, szczegól-
nie antyku i średniowiecza, będące wielokrotnie przedmiotem studiów,
wiąże się przede wszystkim z ustaleniem licznych terminów i nakazuje
wstępne rozważania natury metodologicznej. Trudno wchodzić tu w roz-
patrywanie sensu pojęcia ,,wpływ", wydaje się jednak, że przy intuicyj-
nym użyciu tego terminu nie podobna ująć wyczerpująco przy jego pomocy
kompleksu zagadnień wiążących się ze stosunkiem kultury średniowiecz-
nej do starożytnej. A tak właśnie postawiona została sprawa w tytule
pracy Adhemara, którą referujemy *).
Antyk żyje w średniowieczu życiem podwójnym: jest to przede
wszystkim organiczne życie kultury rozwijającej się z pnia starożytnego,
deformowanej przez dopływające soki, są to następnie zastrzyki przypad-
kowe lub świadome objawiające się w ,.renesansach" antyku „prawdziwe-
go". Ale znów jakiego antyku? Jaki wyraz starożytności klasycznej uznać
za miarę tego, co będziemy uważać za miarodajny „antyk"?
Może raczej należało by mówić o dziejach strumienia kultury antycz-
nej w złożonej rzece średniowiecznego życia umysłowego, gdzie płynie on
obok niemniej żywego i rozmaitego potoku orientalnego, o barwach Babi-
lonu, Persji, Bizancjum i Arabii, obok starych źródeł celtyckich i strumieni
germańskich. Antyk, podobnie jak „occidens" i „oriens" jest jednym ze
stałych komponentów kultury średniowiecznej"). Każdy z tych elementów
ma swój stały, podskórny bieg i ma chwile szczególnego ocknienia. Śred-
niowieczu obca była postawa historyczna, nie widziało ono w antyku odręb-
nego „kosmosu kulturalnego""), aczkolwiek odróżniało wyraźnie starożyt-
ność jako epokę ciemności poprzedzającej epokę światła chrześcijańskiego ')
Poczucie związania wieków średnich ze światem starożytnym, poczucie
ciągłości tradycji od starożytności daje się zauważyć w rozmaitych zakre-
sach: w przekonaniu o tym, że cesarz rzymski narodu niemieckiego jest
bezpośrednim następcą Cezara i Augusta, w świadomości jaką żywili re-
torycy średniowieczni, że Cicero i Donatus byli ich poprzednikami, a ma-
tematycy, że są kontynuatorami Euklidesa ^). Instytucję rycerstwa wy-
*) Jean ADHĆMAR, Les influences antiques dans i'art du Moyen-Age fran-
ęais, Recherches sur les sources et les themes d'inspiration. London, The Warburg
Institute, 1939.
b Cf. H. FOCILLON, Art d'Occident, Paris 1947, s. 4, o średniowieczu: „mate-
ria historyczna tworząca jego sztukę jest kompleksem o wielkim bogactwie, gdyż
w głębi swej łączy ona ślady kultur barbarzyńskich i przyczynki wschodnie z po-
zostałościami cywilizacji starożytnej".
3) E. PANOFSKY, F. SAXL, Classical Mythology in Mediaeval Art, Metro-
politan Museum Studies, IV, 1933, II, 274—5; E. PANOFSKY, Studies
in Iconology, New Y. 1939, 27.
b PETRARCA, De sui ipsius et multorum ignorantia, ed. M. Capelli, Paris 1906,
45: „...paucis enim ante Cristi ortum obierat oculosque clauserat (o Ciceronie) heu!
quibus e proximo noctis erratice ac tenebrarum finis et ueritatis initium, uereque
licis aurora et iustite solinstabat". Cyt. przez Th. MOMMSEN, Petrarch's Conception
of the „Dark Ages", Speculum, XVII, 2 (1942), 227.
") E. PANOFSKY, Studies, op. cit. 27.