Ostrowski, Jan K.: Kresy: bliskie i dalekie (Kraków, 1998)

przedstawicieli rodziny Potockich przeciwko nowemu królowi i Ro-
sji. Potocki dość szybko zrezygnował z nieskutecznej działalności poli-
tycznej i zamknął się w swej krystynopolskiej rezydencji. Roztaczał
wokół siebie monarszy splendor, a swój dwór zamienił w prawdziwą
twierdzę sarmatyzmu. Nie tolerował w swym otoczeniu stroju i oby-
czaju cudzoziemskiego. Należał do najhojniejszych fundatorów kościo-
łów i klasztorów obrządku rzymsko- i greckokatolickiego.
Postać Franciszka Salezego Potockiego należy do rzędu typowych
magnatów schyłkowego okresu Rzeczypospolitej. Nie był z pewnością
gorszy od wielu sobie współczesnych. Na jego postaci kładą się jed-
nak cieniem z jednej strony nieszczęsna historia małżeństwa jego syna
Stanisława Szczęsnego z Gertrudą Komorowską, z drugiej strony zaś
zdrada tegoż Szczęsnego - czołowego targowiczanina.
Młodość Stanisława Szczęsnego nie zapowiadała jego późniejszych
fatalnych losów. Uchodził za młodzieńca zdolnego i pełnego patrio-
tyzmu, a dzieje pierwszego małżeństwa mogą budzić nawet pewną
sympatię ze względu na próbę przeciwstawienia się despotyzmowi
rodziców. W r. 1770 18-letni Stanisław Szczęsny Potocki zawarł pota-
jemny ślub (w cerkwi greckokatolickiej!) z Gertrudą Komorowską.
Młoda małżonka pochodziła ze starej i zamożnej rodziny, ale pyszni
Potoccy mierzyli znacznie wyżej i na wieść o małżeństwie syna wpa-
dli w furię. Podjęto starania o unieważnienie małżeństwa, surowo
ukarano dworzan, których uważano za współwinnych. Sprawa skoń-
czyła się tragicznie. Na początku r. 1771 Potoccy zorganizowali po-
rwanie synowej z jej rodzinnego domu. W drodze do Krystynopola
Gertruda została uduszona, nie wiadomo czy rozmyślnie, czy przypad-


34. Krystynopol, pałac

66