DOI Artikel:
Krzymuska-Fafius, Zofia: Krucyfiks mistyczny z Ciećmierza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0068
64
ZOFIA KRZYMUSKA-FAFIUS
widzi łąbędzia i — nie precyzując gatunku drewna — określa figurę Chrystusa jako rzeźbę
pełnoplastyczną. Obydwa obiekty datuje na ok. 1400 r. i porównuje z mistycznymi krucyfiksami
z Ostródy oraz z wrocławskimi obiektami z kościoła Św. Barbary i Bożego Ciała11.
Autorka niniejszego artykułu, przy omawianiu krucyfiksu z Benz w 1962 г., nie znając pracy
Schulza, określa jego pochodzenie „może z powiatu kamieńskiego" i dochodzi dalej, choć à rebours
do podobnych wniosków co Schulz. Widząc bowiem dlań analogie w krucyfiksie ze Stuchowa jest
zdania, że przez Bronischa i Ohlego został ten ostatni mylnie datowany na XVII w. i sądzi, że
obydwa dzieła są replikami krucyfiksu z Ciećmierza, który — za Clasenem — przypisuje warsztatowi
tryptyku z Ciećmierza, cofając jedynie datowanie na 3. ćwierć XIV w.12
Na temat odrębności krucyfiksu i ołtarza wypowiadały się ostatnio marginalnie J. Kochanowska13
oraz Z. Białłowicz-Krygierowa14, potwierdzając jednak stanowisko Schulza.
Na podstawie danych publikowanych przez Schulza oraz istniejącej dokumentacji fotograficznej
dokonać można względnie dokładnego opisu dzieła z Ciećmierza. Wymiary dębowej rzeźby Chrystusa
były niewielkie. Jego wysokość wynosiła 88 cm, przy rozpiętości ramion 40 cm, przy czym, wbrew
temu co podaje Clasen, drążenie od tyłu było tak głębokie, że jak twierdzi Schulz, powstały
prześwity, które pod polichromią zaklejono płótnem. Krzyż, z pączkującymi odrostami, posiadał
szczególną postać „widlastego" Drzewa Życia15: był modelowany w jednym kawałku drewna, w formie
naturalistycznie gnących się trzech konarów, zawiniętych kolisto na końcach. W nich znajdowały się
ażurowo potraktowane płaskorzeźby, symbole Zmartwychwstania16, a mianowicie: pośrodku — pelikan
karmiący pisklęta, przy prawej dłoni — Feniks odradzający się z popiołów, przy lewej — orzeł
z pisklętami17 (il. 2, 1, 4). Wygięta w wydłużoną literę „S", spiczasto zakończona, środkowa część
krzyża świadczyłaby o procesyjnym charakterze obiektu, o ile forma ta była pierwotną18 (il. 1).
Ciało Chrystusa ukazano w pozycji niemal frontalnej. Jedynie skłoniona ku prawemu ramieniu
głowa z opadającym puklem włosów oraz skrzyżowane nogi zakłócają symetryczność układu.
Podkreśla go także forma chusty biodrowej, której końce, wyrzucone na zewnątrz, opadają po bokach
dwoma symetrycznymi spływami, o szerokich kaskadach (il. 1—3, 5). Odsłaniając brzuch i górne części
ud, tworzy ona pośrodku grubą, miseczkowatą fałdę. Szczelnie otulając dolną część ud i zapadając
się pośrodku, jej brzegi sięgają kolan.
11 К. H. Clasen. Die Mittelaltàrliche Bildhauerkunsî im Deutsch Ordensland Preussen, Berlin 1939, s. 105, 106, 112,
116 oraz przyp. 99. Wrocławskie obiekty obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie por. T. Dobrzeniecki,
Rzeźba sakralna w Polsce, Warszawa 1980, poz. 81 i 86.
12 Krzymuska-Fafius, por. przyp. 9.
13 Kochanowska, op. cit.
14 Biailowicz-Krygierowa, op. cit., s. 21.
15 Mistyczna postać Drzewa Życia, zgodnie z traktatem Bonawentury, związana była z symboliką raju oraz antytezą
życia i śmierci, por. G. Schiller, Ikonographie der Christlichen Kunst, B. 2, Guntersloh 1936, s. 146, oraz Reallexikon zur
Deutschen Kunstgeschichte, hasło: Astkreuz, В. I, Stuttgart 1937, s. 1152.
16 Por. H. A. Muller, O. Mothes, Archeologisches Wôrterbuch der Kunst, Leipzig und Berlin 1877, t. I, hasło: Adler, s. 23,
t. II, hasło: Pelikan, s. 736, hasło: Phônix, s. 748; E. Mâle, L'art réligieu du XIIIe siècle en France, Paris 1902,
s. 56—60; J. A. Jungmann, Symbolik der Katholischen Kirche, Stuttgart 1960, s. 85 — orzeł symbolem triumfu
Chrystusa po Jego zmartwychwstaniu. Oryginalna forma krzyża z Ciećmierza przywodzi na myśl monumentalne dzieło
z kościoła Św. Jakuba w Toruniu, którego jednak płaskorzeźby odbiegają treścią od omawianego (por. Clasen, op. cit.,
s. 192, 589). Niemniej wskazywać one mogą na wspólne źródła inspiracji twórczych. Por. także Ukrzyżowanie z Psałterza
Yoland de Soissons z ok. 1275 г., w: E. Panofsky, Studia z historii sztuki, Waszawa 1971, s. 132, ił. 136 ukazuje krzyż,
z którego wyrasta szereg pokrytych liśćmi gałęzi, w zwieńczeniu natomiast znajduje się Pelikan karmiący młode.
17 Ten element został przez H. Schulza opatrzony znakiem zapytania. Jako symbol Zmartwychwstania mógłby tu
występować ewentualnie „lew ożywiający młode", por. Mâle, op. cit., s. 60. H. Lemcke mówi jednak waraźnie o przedsta-
wieniach trzech ptaków. Możliwe, że krzyż przed zmontowaniem go nad tryptykiem w Ciećmierzu posiadał pierwotnie
cztery medaliony, których treść wyobrażała cztery symbole Zmartwychwstania, a mianowicie: 1) pelikana karmiącego młode,
2) orła z pisklętami, 3) Feniksa odradzającego się z popiołów oraz 4) lwa ożywiającego oddechem nowo narodzone
potomstwo. Analogiczne cztery symbole znajdują się na tkaninie z 1504 г., zwanej Oster-Teppich, pochodzącej z klasztoru
w Liine, obecnie w Muzeum Sztuki i Rzemiosła w Hamburgu (por. H. Aphun, Der Auferstandene und das Heilige Blut
zu Wienhausen, [w:] Niederdeutsche Beitràge zur Kunstgeschichte, В. I., Koln 1961, s. 116, il. 91 Oster-Teppich w Muzeum
Sztuki i Rzemiosła w Hamburgu).
18 Por. Krucyfiks procesyjny ze szpitala Św. Ducha w Lubece, J. Wittstock, Kirchliche Kunst d. Mittelalters u.d.
Reformationszeit, die Sammlung in St. Annen-Museum, Lubeka 1979, s. 68, poz. 26.
ZOFIA KRZYMUSKA-FAFIUS
widzi łąbędzia i — nie precyzując gatunku drewna — określa figurę Chrystusa jako rzeźbę
pełnoplastyczną. Obydwa obiekty datuje na ok. 1400 r. i porównuje z mistycznymi krucyfiksami
z Ostródy oraz z wrocławskimi obiektami z kościoła Św. Barbary i Bożego Ciała11.
Autorka niniejszego artykułu, przy omawianiu krucyfiksu z Benz w 1962 г., nie znając pracy
Schulza, określa jego pochodzenie „może z powiatu kamieńskiego" i dochodzi dalej, choć à rebours
do podobnych wniosków co Schulz. Widząc bowiem dlań analogie w krucyfiksie ze Stuchowa jest
zdania, że przez Bronischa i Ohlego został ten ostatni mylnie datowany na XVII w. i sądzi, że
obydwa dzieła są replikami krucyfiksu z Ciećmierza, który — za Clasenem — przypisuje warsztatowi
tryptyku z Ciećmierza, cofając jedynie datowanie na 3. ćwierć XIV w.12
Na temat odrębności krucyfiksu i ołtarza wypowiadały się ostatnio marginalnie J. Kochanowska13
oraz Z. Białłowicz-Krygierowa14, potwierdzając jednak stanowisko Schulza.
Na podstawie danych publikowanych przez Schulza oraz istniejącej dokumentacji fotograficznej
dokonać można względnie dokładnego opisu dzieła z Ciećmierza. Wymiary dębowej rzeźby Chrystusa
były niewielkie. Jego wysokość wynosiła 88 cm, przy rozpiętości ramion 40 cm, przy czym, wbrew
temu co podaje Clasen, drążenie od tyłu było tak głębokie, że jak twierdzi Schulz, powstały
prześwity, które pod polichromią zaklejono płótnem. Krzyż, z pączkującymi odrostami, posiadał
szczególną postać „widlastego" Drzewa Życia15: był modelowany w jednym kawałku drewna, w formie
naturalistycznie gnących się trzech konarów, zawiniętych kolisto na końcach. W nich znajdowały się
ażurowo potraktowane płaskorzeźby, symbole Zmartwychwstania16, a mianowicie: pośrodku — pelikan
karmiący pisklęta, przy prawej dłoni — Feniks odradzający się z popiołów, przy lewej — orzeł
z pisklętami17 (il. 2, 1, 4). Wygięta w wydłużoną literę „S", spiczasto zakończona, środkowa część
krzyża świadczyłaby o procesyjnym charakterze obiektu, o ile forma ta była pierwotną18 (il. 1).
Ciało Chrystusa ukazano w pozycji niemal frontalnej. Jedynie skłoniona ku prawemu ramieniu
głowa z opadającym puklem włosów oraz skrzyżowane nogi zakłócają symetryczność układu.
Podkreśla go także forma chusty biodrowej, której końce, wyrzucone na zewnątrz, opadają po bokach
dwoma symetrycznymi spływami, o szerokich kaskadach (il. 1—3, 5). Odsłaniając brzuch i górne części
ud, tworzy ona pośrodku grubą, miseczkowatą fałdę. Szczelnie otulając dolną część ud i zapadając
się pośrodku, jej brzegi sięgają kolan.
11 К. H. Clasen. Die Mittelaltàrliche Bildhauerkunsî im Deutsch Ordensland Preussen, Berlin 1939, s. 105, 106, 112,
116 oraz przyp. 99. Wrocławskie obiekty obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie por. T. Dobrzeniecki,
Rzeźba sakralna w Polsce, Warszawa 1980, poz. 81 i 86.
12 Krzymuska-Fafius, por. przyp. 9.
13 Kochanowska, op. cit.
14 Biailowicz-Krygierowa, op. cit., s. 21.
15 Mistyczna postać Drzewa Życia, zgodnie z traktatem Bonawentury, związana była z symboliką raju oraz antytezą
życia i śmierci, por. G. Schiller, Ikonographie der Christlichen Kunst, B. 2, Guntersloh 1936, s. 146, oraz Reallexikon zur
Deutschen Kunstgeschichte, hasło: Astkreuz, В. I, Stuttgart 1937, s. 1152.
16 Por. H. A. Muller, O. Mothes, Archeologisches Wôrterbuch der Kunst, Leipzig und Berlin 1877, t. I, hasło: Adler, s. 23,
t. II, hasło: Pelikan, s. 736, hasło: Phônix, s. 748; E. Mâle, L'art réligieu du XIIIe siècle en France, Paris 1902,
s. 56—60; J. A. Jungmann, Symbolik der Katholischen Kirche, Stuttgart 1960, s. 85 — orzeł symbolem triumfu
Chrystusa po Jego zmartwychwstaniu. Oryginalna forma krzyża z Ciećmierza przywodzi na myśl monumentalne dzieło
z kościoła Św. Jakuba w Toruniu, którego jednak płaskorzeźby odbiegają treścią od omawianego (por. Clasen, op. cit.,
s. 192, 589). Niemniej wskazywać one mogą na wspólne źródła inspiracji twórczych. Por. także Ukrzyżowanie z Psałterza
Yoland de Soissons z ok. 1275 г., w: E. Panofsky, Studia z historii sztuki, Waszawa 1971, s. 132, ił. 136 ukazuje krzyż,
z którego wyrasta szereg pokrytych liśćmi gałęzi, w zwieńczeniu natomiast znajduje się Pelikan karmiący młode.
17 Ten element został przez H. Schulza opatrzony znakiem zapytania. Jako symbol Zmartwychwstania mógłby tu
występować ewentualnie „lew ożywiający młode", por. Mâle, op. cit., s. 60. H. Lemcke mówi jednak waraźnie o przedsta-
wieniach trzech ptaków. Możliwe, że krzyż przed zmontowaniem go nad tryptykiem w Ciećmierzu posiadał pierwotnie
cztery medaliony, których treść wyobrażała cztery symbole Zmartwychwstania, a mianowicie: 1) pelikana karmiącego młode,
2) orła z pisklętami, 3) Feniksa odradzającego się z popiołów oraz 4) lwa ożywiającego oddechem nowo narodzone
potomstwo. Analogiczne cztery symbole znajdują się na tkaninie z 1504 г., zwanej Oster-Teppich, pochodzącej z klasztoru
w Liine, obecnie w Muzeum Sztuki i Rzemiosła w Hamburgu (por. H. Aphun, Der Auferstandene und das Heilige Blut
zu Wienhausen, [w:] Niederdeutsche Beitràge zur Kunstgeschichte, В. I., Koln 1961, s. 116, il. 91 Oster-Teppich w Muzeum
Sztuki i Rzemiosła w Hamburgu).
18 Por. Krucyfiks procesyjny ze szpitala Św. Ducha w Lubece, J. Wittstock, Kirchliche Kunst d. Mittelalters u.d.
Reformationszeit, die Sammlung in St. Annen-Museum, Lubeka 1979, s. 68, poz. 26.