DOI Artikel:
Dąb-Kalinowska, Barbara: O Rublowie inaczej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0077
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
O RUBLOWIE INACZEJ
Nie tak wiele lat temu prawie w każdym nowo urządzanym mieszkaniu w Polsce pojawiały się
na ścianach reprodukcje najwybitniejszych dzieł sztuki. Obok Słoneczników van Gogha była to
przeważnie Trójca Św. Andrzeja Rublowa1. Czemu zawdzięczała i zawdzięcza swoją popularność
Trójca Rublowa? Czy tylko temu, że przez wiele generacji historyków sztuki została uznana za jedno
z czołowych osiągnięć artystycznych, jakie powstały na świecie. Odbiciem takiej oceny dzieła Rublowa
jest także fakt, że w ankietach przeprowadzanych w popularnych tygodnikach zawierających pytanie,
które dzieła należałoby uratować dla przyszłych pokoleń, jedno z pierwszych miejsc zajmowała
Trójca. Wydaje się, że w powstaniu takich obiegowych, ugruntowanych sądów niejednokrotnie
odgrywały rolę, i to wcale nie drugorzędną, względy poza artystyczne. Prześledzenie narastania
„legendy" o Rublowie, a przede wszystkim o Trójcy, jest tym bardziej interesujące, że mamy tu do
czynienia nie z obrazem, a ikoną. A to pojęcie implikuje zgodnie z teologią ikony pominięcie
w jej ocenie kryteriów estetycznych, dla wyznawców bowiem Ortodoksji ikona nie jest dziełem sztuki,
nie służy do dekoracji, jest jedynie obiektem kultu, nieodzownym elementem liturgii, unaocznieniem
dogmatu o Wcieleniu Logosu.
Toteż kreowanie przez autorytety cerkiewny i państwowy Trójcy Rublowa na wzorcowe dzieło,
na którym w swojej twórczości mieli się opierać malarze ikon, wymaga odpowiedzi na pytanie: dlaczego
wybrano właśnie tę ikonę?
Wśród postanowień obradującego w 1551 r. w Moskwie soboru „stu rozdziałów" (Stogław),
którego znaczenia dla dziejów Cerkwi prawosławnej nie można przeceniać, znalazła się uchwała,
określająca dokładnie, który z wariantów przedstawienia Trójcy Św. uznał Sobór za kanoniczny.
Nakazał mianowicie, aby „malarze malowali ikony według starych wzorów, tak jak malowali greccy
malarze i jak malował Andrzej Rublow i inni słynni malarze i podpisywać je «Swiçta Trôjca». Celem
uchronienia się od jakichkolwiek odstępstw od tej uchwały, na jej zakończenie Stogław dodał
zastrzeżenie, aby ikonopiscy niczego nie zmieniali kierując się własną fantazją2. Bezpośrednią przy-
czyną podjęcia takiej uchwały było istnienie w XVI-wiecznych ikonach ruskich różnorodnych
wariantów ikonograficznych Trójcy Św., co stwarzało możliwość dowolnych interpretacji dogmatycznych
tego tematu. Jeden z duchownych zasiadających na Soborze zwrócił się do hierarchów o zajęcie
zdecydowanego stanowiska w tej sprawie3. Ale to nie wyjaśnia dlaczego w swojej uchwale Stogław
wymienił z imienia jako jedynego — Rublowa, wszyscy zaś inni twórcy potraktowani zostali
anonimowo i sumarycznie. W tego typu dokumentach, jakimi były uchwały soborowe, takie sformuło-
wanie nie mogło być dziełem przypadku. Był Rublow niewątpliwie jednym z najwybitniejszych
1 Zestaw dotychczasowej literatury przedmiotu zawiera publikacja: G. I. Wzdornow, Troica Andrieja Rublowa. Antologija,
Moskwa 1981.
2 W. D. Kuzmina, Driewnierusskoje pismiennyje istoczniki ob Andrieje Rublewie, [w:] Andriej Rublew i jego epocha,
Moskwa 1971, s. 120.
3 „U Św. Trójcy malują krzyż jedni u środkowego (anioła), inni u wszystkich trzech, a w starych malowidłach
i w greckich podpisują «Święta Trôjca», a krzyża nie malują u żadnego, inni podpisują u środkowego 1С XC lub
«Swjataja Troica»". Kuzmina, op. cit., s. 120.
10 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
O RUBLOWIE INACZEJ
Nie tak wiele lat temu prawie w każdym nowo urządzanym mieszkaniu w Polsce pojawiały się
na ścianach reprodukcje najwybitniejszych dzieł sztuki. Obok Słoneczników van Gogha była to
przeważnie Trójca Św. Andrzeja Rublowa1. Czemu zawdzięczała i zawdzięcza swoją popularność
Trójca Rublowa? Czy tylko temu, że przez wiele generacji historyków sztuki została uznana za jedno
z czołowych osiągnięć artystycznych, jakie powstały na świecie. Odbiciem takiej oceny dzieła Rublowa
jest także fakt, że w ankietach przeprowadzanych w popularnych tygodnikach zawierających pytanie,
które dzieła należałoby uratować dla przyszłych pokoleń, jedno z pierwszych miejsc zajmowała
Trójca. Wydaje się, że w powstaniu takich obiegowych, ugruntowanych sądów niejednokrotnie
odgrywały rolę, i to wcale nie drugorzędną, względy poza artystyczne. Prześledzenie narastania
„legendy" o Rublowie, a przede wszystkim o Trójcy, jest tym bardziej interesujące, że mamy tu do
czynienia nie z obrazem, a ikoną. A to pojęcie implikuje zgodnie z teologią ikony pominięcie
w jej ocenie kryteriów estetycznych, dla wyznawców bowiem Ortodoksji ikona nie jest dziełem sztuki,
nie służy do dekoracji, jest jedynie obiektem kultu, nieodzownym elementem liturgii, unaocznieniem
dogmatu o Wcieleniu Logosu.
Toteż kreowanie przez autorytety cerkiewny i państwowy Trójcy Rublowa na wzorcowe dzieło,
na którym w swojej twórczości mieli się opierać malarze ikon, wymaga odpowiedzi na pytanie: dlaczego
wybrano właśnie tę ikonę?
Wśród postanowień obradującego w 1551 r. w Moskwie soboru „stu rozdziałów" (Stogław),
którego znaczenia dla dziejów Cerkwi prawosławnej nie można przeceniać, znalazła się uchwała,
określająca dokładnie, który z wariantów przedstawienia Trójcy Św. uznał Sobór za kanoniczny.
Nakazał mianowicie, aby „malarze malowali ikony według starych wzorów, tak jak malowali greccy
malarze i jak malował Andrzej Rublow i inni słynni malarze i podpisywać je «Swiçta Trôjca». Celem
uchronienia się od jakichkolwiek odstępstw od tej uchwały, na jej zakończenie Stogław dodał
zastrzeżenie, aby ikonopiscy niczego nie zmieniali kierując się własną fantazją2. Bezpośrednią przy-
czyną podjęcia takiej uchwały było istnienie w XVI-wiecznych ikonach ruskich różnorodnych
wariantów ikonograficznych Trójcy Św., co stwarzało możliwość dowolnych interpretacji dogmatycznych
tego tematu. Jeden z duchownych zasiadających na Soborze zwrócił się do hierarchów o zajęcie
zdecydowanego stanowiska w tej sprawie3. Ale to nie wyjaśnia dlaczego w swojej uchwale Stogław
wymienił z imienia jako jedynego — Rublowa, wszyscy zaś inni twórcy potraktowani zostali
anonimowo i sumarycznie. W tego typu dokumentach, jakimi były uchwały soborowe, takie sformuło-
wanie nie mogło być dziełem przypadku. Był Rublow niewątpliwie jednym z najwybitniejszych
1 Zestaw dotychczasowej literatury przedmiotu zawiera publikacja: G. I. Wzdornow, Troica Andrieja Rublowa. Antologija,
Moskwa 1981.
2 W. D. Kuzmina, Driewnierusskoje pismiennyje istoczniki ob Andrieje Rublewie, [w:] Andriej Rublew i jego epocha,
Moskwa 1971, s. 120.
3 „U Św. Trójcy malują krzyż jedni u środkowego (anioła), inni u wszystkich trzech, a w starych malowidłach
i w greckich podpisują «Święta Trôjca», a krzyża nie malują u żadnego, inni podpisują u środkowego 1С XC lub
«Swjataja Troica»". Kuzmina, op. cit., s. 120.
10 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII