DOI Artikel:
Łodynska-Kosińska, Maria: "Supereminentia" nad tumbą Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0107
„SUPEREMINENTIA" NAD TUMBĄ KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA
103
-architektonicznym kamienia (marmuru) i drewna. Znane są wprawdzie z tego czasu przykłady
opatrywania kamiennej rzeźbionej tablicy ołtarzowej drewnianymi, malowanymi skrzydłami (m. in.
wyrażono takie przypuszczenie na temat przypisanej Stwoszowi płaskorzeźby Ogrojca z pl. Mariackiego),
ale tłumaczy się to potrzebą uławienia manipulacji ruchomymi częściami i nie narusza integralności
głównej partii rzeźbionej w kamieniu. Fundacja wotywna Volckamerôw w kościele Św. Sebalda
w Norymberdze — dzieło Stwosza — składa się z trzech kamiennych płaskorzeźbionych tablic oraz
dwóch figur drewnianych Chrystusa i Marii Bolesnych, umieszczonych oddzielnie, powyżej tablic, na
kamiennych konsolach. Takich przykładów można by przytoczyć więcej, ale są to rozwiązania takie,
w których różne materiałowo części są od siebie odseparowane, nie wchodzą w bezpośredni związek.
Znamy poza tym wiele wypadków łączenia rzeźby kamiennej z elementami odlanymi w brązie.
Między innymi Dettloff wspomina o nagrobku Marii Burgundzkiej w kościele Notre Dame w Brugge
(1495— 1502), gdzie na marmurowej tumbie spoczywa brązowa postać zmarłej6. Przykład użycia —
prawdopodobnie częściowo starszych — elementów brązowych do ozdoby płyty marmurowej mamy
w Polsce w kościele Św. Jakuba w Nysie, na płycie bpa Wacława Piastowicza, księcia legnickiego
(zm. 1419). Natomiast drewno i kamień, użyte jako równorzędny materiał w ramach tej samej struktury
rzeźbiarskiej, nie są notowane. Owszem, Huth w swej pracy o warsztatach cechowych wspomina
o takiej możliwości, ale na podstawie jedynego przykładu : przytoczonego za Daunem wawelskiego
nagrobka z jego „rotgefarbten Holzfiguren", opatrując zresztą tę wiadomość nieufnym słówkiem
„angeblich"7.
Wysuwane w związku z tym przypuszczenia, iż użycie drewna miało w tym wypadku ująć
ciężaru kolumnom, nie wydają się przekonywające. W końcu chodziło tu o nieduże elementy.
Ale cóż w takim razie miał na myśli Miechowita, pisząc o ,,supereminencji" czegoś ponad
grobem? — Czy nie baldachim? Określenia tego elementu w literaturze kościelnej bywały różne,
często stosowano omówienia; np. Długosz, pisząc o nagrobku Łokietka, mówi, iż był on „per
sculpturas et testudinem adornatum"8, a w odniesieniu do fundacji Kazimierza Wielkiego nad
grobem Mieszka I i Bolesława Chrobrego pisze o „petrosa moles superimposita", co Wojciechowski
opatruje komentarzem, iż to „oczywiście tumby, a może i baldachimy"9. We wspomnianej już
wizytacji bpa Trzebickiego baldachim nad tumbą Kazimierza Wielkiego nazwany jest „tegumentum
ad instar alicuius testudinis"10 — nie stosowano więc stale tego samego terminu. Wydaje się, iż
Miechowita mógł się posłużyć ogólnym określeniem „supereminentia" na oznaczenie tego elementu
nagrobka, który wznosił się nad tumbą. Dziwne byłoby, gdyby w pobieżnym opisie grobowca
wymieniał nieduże, sterczące na szczycie figurki, nie wspomniawszy o tak ważnej i charakterystycznej
części nagrobka, jak baldachim — bo w słowie „mausoleum" ten sens nie jest zawarty, jest
to tylko ogólne określenie królewskiej fundacji. I czemu by nie nazwał tych rzeźb po prostu
„statuae" lub „figurae"?
W dalszym ciągu niezrozumiałe pozostają jednak owe „lignea rubefacta" — „wzniesienie drewien
(lub z drewien) pomalowanych na czerwono" (czyli na kolor marmuru tumby). Otóż sądzę, iż
dałoby się to wyjaśnić za pomocą następującej hipotezy.
W czasie pogrzebu króla (co nastąpiło mniej więcej w miesiąc po jego śmierci) nagrobek nie
był jeszcze gotowy. O tym, iż rozpoczęto nad nim pracę jeszcze za życia króla, świadcżą stosunkowo
bliskie datą, XVI-wieczne źródła (Bielski, Stryjkowski)11 i takie jest zreszą zdanie większości badaczy.
6 F. Dettloff, Der Entwurff von 1488 zum Sebaldusgrab, Posen 1915, s. 25.
7 H. Huth, Kunst 1er und Werkstatt der Spàtgotik, Darmstadt 1967, s. 54 . 96 (przyp. 93). M. Benkô-Sieberth w:
Ungefasste Schnitzaltare der Spàtgotik in Siiddeutschland (diss.), Munchen 1969, na s. 158 wspomina o znanym z przekazów
źródłowych, zniszczonym w 1701 г., ołtarzu, wykonanym w 1508 r. przez Tillmana Riemenschneidera dla katedry w Wiirzburgu,
stanowiącym połączenie części z drewna i czerwonego marmuru. Proponowane hipotetyczne rekonstrukcje tego ołtarza nie
pozwalają jednak na określenie wzajemnego stosunku i umiejscowienia tych części.
8 J. Długosz, Opera omnia, ed. A. Przezdziecki, t. 12, Kraków 1876, s. 161.
9 Długosz, op. cit., t. 1, Kraków 1887, s. 480; Wojciechowski, op. cit., s. 70.
10 E. Snieżyńska-Stolot, Nagrobek Kazimierza Wielkiego..., [w:] Studia do dziejów Wawelu, t. 4, Kraków 1978, s. 92,
aneks 4.
11 M. Bielski, Kronika to jest Historia Świata..., Kraków 1564, s. 397v; M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska,
żmudzka.... Warszawa 1846 (wg wyd. z 1582), t. 2, s. 291.
103
-architektonicznym kamienia (marmuru) i drewna. Znane są wprawdzie z tego czasu przykłady
opatrywania kamiennej rzeźbionej tablicy ołtarzowej drewnianymi, malowanymi skrzydłami (m. in.
wyrażono takie przypuszczenie na temat przypisanej Stwoszowi płaskorzeźby Ogrojca z pl. Mariackiego),
ale tłumaczy się to potrzebą uławienia manipulacji ruchomymi częściami i nie narusza integralności
głównej partii rzeźbionej w kamieniu. Fundacja wotywna Volckamerôw w kościele Św. Sebalda
w Norymberdze — dzieło Stwosza — składa się z trzech kamiennych płaskorzeźbionych tablic oraz
dwóch figur drewnianych Chrystusa i Marii Bolesnych, umieszczonych oddzielnie, powyżej tablic, na
kamiennych konsolach. Takich przykładów można by przytoczyć więcej, ale są to rozwiązania takie,
w których różne materiałowo części są od siebie odseparowane, nie wchodzą w bezpośredni związek.
Znamy poza tym wiele wypadków łączenia rzeźby kamiennej z elementami odlanymi w brązie.
Między innymi Dettloff wspomina o nagrobku Marii Burgundzkiej w kościele Notre Dame w Brugge
(1495— 1502), gdzie na marmurowej tumbie spoczywa brązowa postać zmarłej6. Przykład użycia —
prawdopodobnie częściowo starszych — elementów brązowych do ozdoby płyty marmurowej mamy
w Polsce w kościele Św. Jakuba w Nysie, na płycie bpa Wacława Piastowicza, księcia legnickiego
(zm. 1419). Natomiast drewno i kamień, użyte jako równorzędny materiał w ramach tej samej struktury
rzeźbiarskiej, nie są notowane. Owszem, Huth w swej pracy o warsztatach cechowych wspomina
o takiej możliwości, ale na podstawie jedynego przykładu : przytoczonego za Daunem wawelskiego
nagrobka z jego „rotgefarbten Holzfiguren", opatrując zresztą tę wiadomość nieufnym słówkiem
„angeblich"7.
Wysuwane w związku z tym przypuszczenia, iż użycie drewna miało w tym wypadku ująć
ciężaru kolumnom, nie wydają się przekonywające. W końcu chodziło tu o nieduże elementy.
Ale cóż w takim razie miał na myśli Miechowita, pisząc o ,,supereminencji" czegoś ponad
grobem? — Czy nie baldachim? Określenia tego elementu w literaturze kościelnej bywały różne,
często stosowano omówienia; np. Długosz, pisząc o nagrobku Łokietka, mówi, iż był on „per
sculpturas et testudinem adornatum"8, a w odniesieniu do fundacji Kazimierza Wielkiego nad
grobem Mieszka I i Bolesława Chrobrego pisze o „petrosa moles superimposita", co Wojciechowski
opatruje komentarzem, iż to „oczywiście tumby, a może i baldachimy"9. We wspomnianej już
wizytacji bpa Trzebickiego baldachim nad tumbą Kazimierza Wielkiego nazwany jest „tegumentum
ad instar alicuius testudinis"10 — nie stosowano więc stale tego samego terminu. Wydaje się, iż
Miechowita mógł się posłużyć ogólnym określeniem „supereminentia" na oznaczenie tego elementu
nagrobka, który wznosił się nad tumbą. Dziwne byłoby, gdyby w pobieżnym opisie grobowca
wymieniał nieduże, sterczące na szczycie figurki, nie wspomniawszy o tak ważnej i charakterystycznej
części nagrobka, jak baldachim — bo w słowie „mausoleum" ten sens nie jest zawarty, jest
to tylko ogólne określenie królewskiej fundacji. I czemu by nie nazwał tych rzeźb po prostu
„statuae" lub „figurae"?
W dalszym ciągu niezrozumiałe pozostają jednak owe „lignea rubefacta" — „wzniesienie drewien
(lub z drewien) pomalowanych na czerwono" (czyli na kolor marmuru tumby). Otóż sądzę, iż
dałoby się to wyjaśnić za pomocą następującej hipotezy.
W czasie pogrzebu króla (co nastąpiło mniej więcej w miesiąc po jego śmierci) nagrobek nie
był jeszcze gotowy. O tym, iż rozpoczęto nad nim pracę jeszcze za życia króla, świadcżą stosunkowo
bliskie datą, XVI-wieczne źródła (Bielski, Stryjkowski)11 i takie jest zreszą zdanie większości badaczy.
6 F. Dettloff, Der Entwurff von 1488 zum Sebaldusgrab, Posen 1915, s. 25.
7 H. Huth, Kunst 1er und Werkstatt der Spàtgotik, Darmstadt 1967, s. 54 . 96 (przyp. 93). M. Benkô-Sieberth w:
Ungefasste Schnitzaltare der Spàtgotik in Siiddeutschland (diss.), Munchen 1969, na s. 158 wspomina o znanym z przekazów
źródłowych, zniszczonym w 1701 г., ołtarzu, wykonanym w 1508 r. przez Tillmana Riemenschneidera dla katedry w Wiirzburgu,
stanowiącym połączenie części z drewna i czerwonego marmuru. Proponowane hipotetyczne rekonstrukcje tego ołtarza nie
pozwalają jednak na określenie wzajemnego stosunku i umiejscowienia tych części.
8 J. Długosz, Opera omnia, ed. A. Przezdziecki, t. 12, Kraków 1876, s. 161.
9 Długosz, op. cit., t. 1, Kraków 1887, s. 480; Wojciechowski, op. cit., s. 70.
10 E. Snieżyńska-Stolot, Nagrobek Kazimierza Wielkiego..., [w:] Studia do dziejów Wawelu, t. 4, Kraków 1978, s. 92,
aneks 4.
11 M. Bielski, Kronika to jest Historia Świata..., Kraków 1564, s. 397v; M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska,
żmudzka.... Warszawa 1846 (wg wyd. z 1582), t. 2, s. 291.