Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

MARIA KALAMAJSKA-SAEED

LOSY WYPOSAŻENIA KOŚCIOŁA JEZUITÓW W POŁOCKU

Artykuł ten można by określić jako prezentację kulisów warsztatu pracy inwentaryzatora zabytków.
Normalny tok postępowania został jednak w tym przypadku odwrócony, punkt wyjścia bowiem
stanowiły nie same dzieła sztuki, ale archiwalny ślad ich istnienia. Impulsem stało się natrafienie na
Akta intendenta zamku tyczące się przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku1, a w nich na
szczegółowy spis sreber kościelnych, obrazów, ornatów oraz innych sprzętów liturgicznych, które
w transporcie złożonym z 23 skrzyń przybyły w 1843 r. do Warszawy, przekazane do dyspozycji
namiestnika Królestwa — generała Iwana Paskiewicza.

Transport zdeponowany został na Zamku warszawskim i powierzony opiece jego intendenta —
Leopolda Gimbutta. Skrupulatny urzędnik prowadził ścisłą ewidencję, przy kolejnych pozycjach spisu
odnotowując daty oraz nazwiska osób, którym na polecenie Paskiewicza wydawany był dany
przedmiot. Dokumentację uzupełnia zespół pokwitowań odbioru, zawierających opis otrzymywanego
obiektu oraz — co bardzo istotne — określenie miejsca, do którego ma być przeznaczony. Ten
fakt przesądził o decyzji podjęcia wskazanego tropu i próbie ustalenia: czy, co i gdzie zachowało
się do dziś. Zadanie to było tym bardziej kuszące, iż chodziło o odnalezienie elementów wystroju
nie byle jakiego kościoła, można zatem było liczyć na natrafienie na dzieła sztuki wysokiej klasy,
a jest to przecież ciche marzenie każdego inwentaryzatora.

Kolegium Jezuitów w Połocku nad Dźwiną, położone na najdalszych północno-wschodnich kresach
Rzeczypospolitej, było nie tylko jednym z najstarszych w prowincji litewskiej, ale należało zarazem
do najwspanialszych. Ufundowane 10 I 1582 r. przez króla Stefana Batorego, zorganizowane zostało
przez ks. Piotra Skargę2. Świetnego rozwoju placówki połockiej nie dotknęła ani katastrofa polityczna
państwa polskiego — pierwszy rozbiór w 1772 r. — ani likwidacja zakonu jezuitów nakazana
bullą papieską w 1773 r. Połock znalazł się co prawda pod panowaniem rosyjskim, ale fakt ten
stał się dla tutejszego kolegium jezuickiego okolicznością pomyślną, a to z tej przyczyny, iż caryca
Katarzyna II nie uznała za stosowne, by w swym państwie podporządkowywać się decyzjom
Watykanu. W ten sposób — na przeciąg czterdziestu lat, jakie dzieliły datę bulli kasacyjnej od
oficjalnego przywrócenia zakonu w 1814 r. — Połock stał się głównym ośrodkiem tak dla polskich,
jak i zachodnioeuropejskich jezuitów. Stan ten trwał do marca 1820 r. Wydany wówczas i natychmiast
bezwzględnie wykonany ukaz cara Aleksandra I położył kres istnieniu zakonu w Imperium Rosyjskim.
Jezuici połoccy zostali odstawieni pod konwojem do ówczesnej granicy austriackiej, budynki zaś
i majątek kolegium przejął skarb państwa. Kościół oraz prowadzenie słynnej Akademii objęli pijarzy,
których pozostawiono w Połocku do 1829 г., po czym kolegium pojezuickie zajęte zostało przez

1 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Oddział II, Zespół Intendenta Zamku, sygn. 56 i 57. Z materiałów
tych musiał korzystać B. Breżgo (Sztuki piękne w Kolegium oraz Akademii O.O. Jezuitów w Połocku w XVIII i XIX w.,
Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, t. III, Wilno 1938/1939,
s. 29— 39), wspomina bowiem o obrazach i srebrach z Połocka przekazanych w 1843 r. intendentowi Zamku warszawskiego
(s. 38, 39), nie podając jednak źródła informacji.

2 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. IV, cz. 1, Kraków 1905, s. 182.