198

MIECZYSŁAW ZLAT

fosy i służących do jej ostrzału. Zasługuje wreszcie na wzmiankę zaznaczony na rysunku system
obronny Wyspy Spichrzów od strony Nowej Motławy, urządzony w 1. 1517 — ok. 15204.
Rysownik pokazał zarówno palisadę tzw. Psiego Wału, jak też jej charakterystyczne blokhauzy,
dwie baszty Bramy Stągiewnej oraz — na południe od niej — basztę drugiej bramy, z mostkiem,
nie znaną z innych przedstawień i nie uwzględnianą w dotychczasowych rekonstrukcjach gdańskich
umocnień.

II

Drugi (il. 2) z reprodukowanych rysunków, późniejszy, jest znacznie uboższy w treści i mało
odkrywczy. Jest planem pokazującym wyłącznie pierścień bastionowych fortyfikacji Gdańska w takim
stanie, w jakim był on już w pełni ukształtowany ok. 1636 r.5 Poza wypisaną pośrodku karty
nazwą miasta, rysunek nie posiada żadnych objaśnień.

Na pierwszy rzut oka plan ten może się wydać teoretyczno-projektowym studium obwarowania
miasta, jednym z takich rysunków, jakich dziesiątki wykonywał każdy inżynier fortyfikator
w XVII w. Można by umocnić się w takim mniemaniu porównując nasz plan z projektem
wałów gwieździstych dla Gdańska, wykonanym w 1620 r. przez Jana Strakowskiego6. Podobieństwo
jest znaczne: obydwa plany pokazują nie zmienione starsze bastiony od zachodu oraz tego samego
typu i wielkości ziemne bastiony holenderskie z pozostałych trzech stron. W projekcie Strakowskiego
jest jednak tych bastionów mniej (o trzy) i już ta okoliczność — obok różnic w narysie wałów
i w szczegółach — dowodzi, iż obydwa rysunki powstały niezależnie od siebie.

Plan ze zbiorów Sebischa oddaje wiernie — także w liczbie bastionów i szczegółach — pas
fortyfikacji rzeczywiście zrealizowanych wokół Gdańska w 1. 1619— 16367, na podstawie projektu
Cornelisa van der Bosch, tak, jak je widać na wykonanym przez E. Dahlberga ok. 1640 r.
planie Gdańska8. Zbieżność ta idzie tak daleko, iż niepodobna przypuścić, że nasz rysunek
i projekt van der Boscha powstały od siebie niezależnie. Otwarte pozostaje zatem jedynie pytanie, w jaki
sposób koncepcja holenderskiego inżyniera została przeniesiona na rysunek z wrocławskiej kolekcji
Sebischa. Czy jest planem wykonanym z natury po wzniesieniu fortyfikacji? Czy też jest powtórzeniem
samego projektu van der Boscha, w jego wersji rysunkowej lub sztychowanej?

Obie ewentualności są równie prawdopodobne, każda z nich wszakże implikuje nieco inne
datowanie rysunku. Jeśli wykonano go z autopsji, stało się to nie wcześniej niż ok. 1635 r.
i nie później niż w 1639 r. Pierwsza z tych dat wyznacza zakończenie budowy 14 bastionów
typu holenderskiego9, druga odnosi się do zakończenia prac przy bastionach Sw. Elżbiety i Bożego
Ciała, które na omawianym planie pokazane są w swym stanie przed przebudową10. Gdyby
natomiast przyjąć, że nasz plan powtarza sam projekt rysunkowy van der Boscha — z oryginału
lub za pośrednictwem ryciny — datować by go należało na ok. 1620 — ok. 1640 г., nie wykluczając
i późniejszej daty. Co się zaś tyczy autorstwa — na podstawie analogii z innymi rysunkami
zbioru, z którego pochodzi, przyznać by je należało Walentemu Sebischowi. Mniej prawdopodobna
wydaje się ewentualność autorstwa jego syna Albrechta czy trzeciej, nieznanej osoby.

III

Wartość poznawcza i dokumentalna każdego z przedstawionych tu planów jest różna. Znacznie
większą przypisać trzeba starszemu, z 1601 r. Ten drugi bowiem, nawet jeśli jest pracą oryginalną
a nie kopią, charakteryzuje tylko ogólnie gdańskie fortyfikacje bastionowe, dla których nie jest
źródłem ikonograficznym jedynym. Bogactwem informacji i precyzją przewyższa go zdecydowanie

4 Stankiewicz, Szermer, op, cit., s. 71.

5 Por. Massalski, Stankiewicz, op. cit., il. 49 В.

6 J. Stankiewicz, Strakowscy. Fortyfikatorzy, architekci i budowniczowie gdańscy, Gdańsk 1955, ryc. 23.

7 G. Cuny, Danzigs Kunst und Kultur, Frankfurt a.M. 1910, s. 51; Stankiewicz, Strakowscy..., s. 49.

8 Plan zamieszczony jest w S. Pufendorfa De rebus a Carolo Gustave Sveciae Rege gestis commentariorum libri
septem, Norimbergae 1696.

9 Massalski, Stankiewicz, op. cit., s. 153.

10 Przebudowę tych dwóch bastionów zachodnich projektował Jerzy Strakowski w 1635 r. Realizacja projektu
trwała do 1639 r. — por. Stankiewicz, Strakowscy..., s. 71 i ryc. 58.